Boekwinkelboeken

Zoals grachtengordelbewoners zich graag op straat vertonen met een plastic tasje van Athenaeum Boekhandel, zo lopen bepaalde inwoners van Cairo trots rond met een tasje van Diwan. Die tasjes golden als ‘cultureel statussymbool’, legt Nadia Wassef uit in Mijn boekhandel in Cairo. Ze bestelde er in haar enthousiasme tienduizend van, en dat bleek marketingtechnisch een onverwacht slimme zet. Adverteren hoefde niet, de tasjes deden hun werk.

Mijn boekhandel in Cairo is een van de drie boekwinkelboeken die deze maand verschijnen. Drie boeken over boekwinkels, dat klinkt als een onwaarschijnlijk toeval, maar dat is het niet. Boeken over boekwinkels en boekverkopers zijn namelijk al heel lang een populair genre. Hoewel steeds meer klanten de fysieke winkel links laten liggen en hun leeswaren online bestellen, gaat van een echte boekwinkel nog steeds een krachtige romantiek uit. Daarvan wordt niet alleen in romcoms dankbaar gebruik gemaakt (Notting Hill, You’ve Got Mail), maar ook in suikerspintitels als Echte liefde vind je in de boekwinkel (‘De liefde voor lezen brengt Emilia meer dan boeken alleen…’) of De boekwinkel op de hoek (‘Als “en ze leefden nog lang en gelukkig” zomaar op de volgende bladzijde kan staan…’) waarin jonge vrouwen een schattig boekwinkeltje drijven.

Iets dergelijks doet Alba Donati ook in De boekhandel in de bergen, alleen dan in het echt. Deze Italiaanse werkte jarenlang in de stad voor uitgeverijen, totdat ze op een nacht bedacht dat ze terug wilde naar haar geboortedorp om een boekwinkel te beginnen. Dat dorp ligt in de heuvels van Toscane en telt honderdtachtig inwoners, een feit waar Donati in haar dagboek erg vaak op terugkomt.

Vanaf het moment dat ik de boekhandel opende is er geen gesprek geweest waarin me niet wordt gevraagd: ‘Hoe bent u op het idee gekomen om een boekhandel te beginnen in een afgelegen dorpje met honderdtachtig inwoners?

Niemand zal die vraag woordelijk zo hebben geformuleerd, maar Donati heeft in haar dagboek wel vaker de neiging de zaken te romantiseren. Ze besluit haar dagelijkse notities steevast met een opsomming van de bestellingen van die dag. Daaruit valt op te maken dat haar klanten een zeldzaam verfijnde smaak hebben. Naast Italiaanse schrijvers als Pia Pera, Evita Greco en Paolo Cognetti verkoopt ze ook boeken van Alice Munro, Anita Brookner, Virginia Woolf, Ali Smith, Jenny Offill, Edna O’Brien, Margaret Atwood, Penelope Fitzgerald en Colette. Aan dieetboeken, zelfhulpgidsen of Stephen King hebben ze daar in Lucignana kennelijk geen behoefte.

In haar dagboek beschrijft Donati hoe iedereen haar voor gek verklaarde, hoe ze toch die winkel in dat dorpje opende, hoe die vervolgens al binnen een maand afbrandde en hoe ze via crowdfunding en de hartverwarmende hulp van dorpsgenoten en familieleden de zaak binnen een mum van tijd weer opbouwde. Dankzij veel aandacht in de media groeide haar winkel uit tot toeristische attractie voor ‘een mooi lezerspubliek van verhalenreizigers en woordenpelgrims’.

Die moddervette boekverkopersromantiek valt bij veel lezers in vruchtbare aarde, want Donati’s nogal krukkig geschreven dagboek is een bestseller. Het wordt in tien talen vertaald en ook verfilmd. Maar wie een boek wil lezen over een vrouw die tegen alle commerciële logica in een boekwinkel begint in een klein dorp is veel beter af bij De boekhandel van Penelope Fitzgerald. Dat juweeltje uit 1978 werd in 2017 ook nog eens prachtig verfilmd, kijk maar op HBO Max.

Donati is niet de eerste boekverkoper die haar wederwaardigheden in dagboekvorm publiceerde. Shaun Bythell deed dat in 2017 in Dagboek van een boekverkoper ook al. Maar waar Donati erop los zwijmelt, zit Bythell helemaal aan de andere kant van het boekverkopersspectrum. Hij zet zichzelf neer als het prototype van de knorrige misantroop. Voordat hij The Book Shop, een immens groot antiquariaat in het Schotse kustplaatsje Wigtown overnam, was hij naar eigen zeggen best vriendelijk en makkelijk in de omgang.

Dat ik nu zo’n chagrijn ben, komt door het niet-aflatende spervuur van domme klanten, de precaire financiële situatie van mijn zaak, de eindeloze discussies met mijn personeel en al die dodelijk vermoeiende zeikers die altijd zo nodig een paar penny willen afdingen.

Zien we hier een waterscheiding tussen de boekverkopende seksen? Chagrijnige mannen die zich doodergeren aan hun stomvervelende klanten versus romantische vrouwen die de wereld een stukje mooier maken met chocoladetaart en een Emily Dickinson-kalender?

Nee hoor, zo blijkt uit het succes van De boekenfluisteraar van Carsten Henn. In deze Duitse bestseller (160.000 verkochte exemplaren) wandelt de oude boekverkoper Carl Kollhoff na sluitingstijd door de steegjes van zijn pittoreske stadje om boeken te bezorgen bij mensen die de deur niet uit kunnen of willen. Carl is 72 en te mager voor zijn slobberkleren. ‘Zijn voormalige baas zei dat hij eruitzag alsof hij alleen nog de woorden in zijn boeken at, en die bevatten weinig koolhydraten. Maar ze vullen wel, antwoordde Carl dan.’ Carl draagt altijd een oud vissershoedje en een bril. ‘Achter de glazen prijkten Carls schrandere ogen, die steevast de indruk wekten dat hij bij te weinig licht had zitten lezen.’ Henn strooit kwistig met dit soort leesgerelateerde typeringen. ‘Carl werd wakker met wederom het gevoel dat hij een boek was dat een paar bladzijden was kwijtgeraakt.’

Deze aandoenlijke boekenopa krijgt op een van zijn rondes door de stad gezelschap van een negenjarige wijsneus die Schascha heet en die soms een ‘allersnoezepoezeligst’ toontje aanslaat. Natuurlijk probeert hij haar af te schudden, en natuurlijk lukt dat niet en worden ze dikke maatjes.

Nee, dan de ruzies tussen Nadia Wassef en haar zus Hind, die in 2002 boekhandel Diwan in Cairo begonnen, en daarna verspreid over Egypte nog vijftien filialen openden. De zusters krijgen te maken met bureaucratie, corruptie, intimidatie, discriminatie en censuur, maar hun winkel wordt desondanks een begrip. Niet alleen vanwege het vernieuwende assortiment, maar ook als toevluchtsoord. In het bijbehorende café kunnen vrouwen ongehinderd taart eten en veilig naar de wc, maar er worden ook bijlessen gegeven, horoscopen getrokken en klanten opgepikt door een elegante prostituee zonder ondergoed.

Tussen de zussen heerst zowel solidariteit als rivaliteit. Hind beheert de afdeling Arabisch, terwijl Nadia de Engelstalige boeken voor haar rekening neemt.

Als soldaten bewaakten we onze tegengestelde afdelingen. We wedijverden om de beste plekken in de winkel, de hoogste omzet en de hoeveel ruimte die onze nieuwste aanwinsten in de etalage mochten innemen.

Wassef is een klassieke ondernemer, die tegen tal van problemen aanloopt met haar voor Egyptische begrippen hypermoderne winkel. Religieus conservatisme werkt door tot op de boekenplanken, waar volgens moslims te veel boeken over kopten staan, en waar de censor moet worden uitgelegd dat in de boeken van ‘Naked Chef’ Jamie Oliver geen naakte mensen voorkomen. Wassef moet heel wat idealen inleveren om haar winkel overeind te houden. Daarmee is ze de minst romantische boekverkoper van het stel, maar wel veruit de interessantste.