Zelfs gitarist Eric Clapton kent de theorie van Mattias Desmet, vertelde hij in een interview. Hij zag om zich heen een obsessie met corona die hij niet begreep, maar dankzij de inzichten van Desmet kon hij eindelijk weer muziek maken. Wat een Vlaamse professor klinische psychologie al niet teweeg kan brengen. Hij houdt zich, als hoofddocent aan de Universiteit van Gent, al jaren bezig met massavorming en groepsgedrag. Er was alleen een coronacrisis voor nodig om dit in een boek te gieten, genaamd De psychologie van het totalitarisme.
Totalitair denken is niet iets van vroeger, zegt de Vlaamse psycholoog Mattias Desmet. Juist in het vrije Westen smachten we naar controle en autoriteit. ‘Tijdens de pandemie volgde de meerderheid kritiekloos, critici werden belachelijk gemaakt.’
Waarom nu een boek over totalitarisme?
Mattias Desmet: ‘Er klinkt vanuit de bevolking een roep om een overheid die zich bemoeit met het privéleven. Denk aan de privacy die we hebben opgegeven in de strijd tegen terrorisme. Maar ook aan de woke-beweging, die wil dat de overheid alternatieve stemmen censureert. In België is het tegenwoordig verboden om zelfmoord te plegen, terwijl euthanasie wel gelegaliseerd is. Men mag sterven, maar moet het wel eerst aan de overheid vragen! Door technologische ontwikkelingen, zoals digitale paspoorten en digitale munten, worden steeds meer vormen van controle mogelijk. Dit zijn tekenen van een nieuw soort totalitarisme dat ik zie oprijzen.’
Is dat niet wat te sterk? Gelooft u dat we hier een dictator zouden accepteren?
‘Totalitarisme is het geloof dat we op basis van de ratio een utopische maatschappij kunnen creëren, als we het individu maar ondergeschikt maken aan het collectief. Wetenschappelijke experts moeten ons daarbij leiden. Ook Hitler en Stalin dweepten met wetenschappelijke theorieën. Maar al in 1951 zei Hannah Arendt dat we zulke “sappige bendeleiders” niet meer zouden zien. De totalitaire staat van de toekomst wordt geleid door droge bureaucraten en technocraten. Totalitarisme is dus iets anders dan een dictator die de massa onderdrukt. Totalitarisme is juist het product van massavorming.’
het artikel gaat verder onder dit kader
toelichting en context
Mattias Desmet heeft in Vlaanderen veel stof doen opwaaien met zijn kritiek op het coronabeleid. Sommige critici verweten hem dat hij de ziekte niet serieus nam en de gevolgen van het beleid juist overdreef. Nog steeds worden zijn ideeën soms 'gevaarlijk' genoemd - omdat die mensen zouden ontmoedigen om zich aan de coronaregels te houden.
Bij nader onderzoek is er op de kritiek wel wat aan te merken. Veel critici rukken Desmets vergelijking met hypnose uit zijn verband en scharen hem in het kamp van de complotdenkers. De kritiek die hij krijgt past goed bij zijn theorie dat we moeilijk kunnen omgaan met tegenstemmen. In dit artikel behandelen we hem niet als corona-expert, maar als psycholoog die groepsgedrag analyseert.
Wat bedoelt u met massavorming?
‘Moderne massavorming ontstaat als mensen zich sociaal vereenzaamd voelen en afgesneden zijn van hun omgeving. Arendt noemt dat atomisering. De wortel hiervan is de mechanisering van de wereld, waardoor mensen zich steeds minder met elkaar verbonden voelen. Veel mensen raken het gevoel voor zingeving kwijt en ervaren een onbestemde angst. Als er dan een object van angst wordt aangewezen, gekoppeld aan een strategie om dat object van angst te vernietigen, dan geeft dat een gevoel van mentale controle. Zo kan er ineens een zeer groot draagvlak ontstaan om allemaal dezelfde strategie te volgen. Hoe absurd die strategie ook is en hoeveel pijn dit ons ook doet. Het heeft dezelfde kracht als hypnose, constateerde Gustave Le Bon ruim een eeuw geleden al in zijn onderzoek naar massavorming.’
En u zag dit gebeuren tijdens de pandemie?
‘Wereldwijd werden mensen collectief onder huisarrest geplaatst en we konden openbare ruimtes niet meer in zonder QR-code. De meerderheid volgde kritiekloos, critici werden belachelijk gemaakt. Dit was massavorming. Men doet mee aan een heroïsche strijd, want dat maakt de angst beheersbaar en geeft een sterk gevoel van saamhorigheid, al is dat tijdelijk. Controle leidt namelijk tot angst, en angst weer tot controledrang. Dat zie ik ook bij patiënten in mijn psychologiepraktijk. De onderliggende angst groeit alleen maar.’
‘Een nieuwe mens scheppen. Dat is de droom van elk totalitair systeem’
Gelukkig is corona nu voorbij.
‘Dat geloof ik niet, in de herfst zal het weer terugkeren. Tenzij de oorlog in Oekraïne escaleert of een ander object van angst de energie naar zich toe zuigt. De onderliggende tendens blijft: meer technocratie, meer controle. Om de economische gevolgen van de Oekraïnecrisis te beheersen komt er bij ons weer een raad van experts, precies zoals tijdens de coronacrisis. Men kondigt nu al “onorthodoxe maatregelen” aan. Ik weet al welke experts men gaat kiezen: mensen die geloven in een grotere overheid en in digitaal geld. Je ziet het van mijlenver aankomen.’
Schurkt u nu niet een beetje aan tegen complotdenken?
‘Integendeel. Complotdenkers zien intentionele kwaadaardigheid. Het zijn mensen die niet worden meegezogen door het dominante narratief en, om te begrijpen wat er gebeurt, hun toevlucht nemen tot eenvoudige schema’s. Ze hebben een vijandsbeeld dat een soort enthousiasme oplevert. Hun negatieve gevoel verandert in iets positiefs en ze hoeven zichzelf niet meer ter discussie te stellen. Het werkt dus op dezelfde manier als massavorming! En ook zij hebben de neiging om in het absurde te eindigen en het contact met de feiten te verliezen. Ze hebben er wel gelijk in dat we een bepaalde kant op worden gestuurd, maar aan het roer staan geen machtige individuen. Aan het roer staat een ideologie.’
Wat voor ideologie dan?
‘Een ideologie die de wereld, en de mens, ziet als mechanisme dat je technisch kunt verbeteren en beheersen, als je alles en iedereen maar met elkaar verbindt in een Internet of Things en een Internet of Bodies. Het is de droom van het transhumanisme: een nieuwe mens scheppen. Dat is ook altijd de droom van elk totalitair systeem. Het zal doodlopen, want de wereld is ten diepste niet rationeel.’
Wat moeten we doen?
‘Ten eerste moeten we met elkaar gaan erkennen dat de ratio eindig is en dat de wereld ten diepste niet kenbaar is. Een goede wetenschapper ziet dit onder ogen. We moeten de wereld niet ordenen op basis van onze ratio, maar op basis van fundamentele principes van menselijkheid, in verbondenheid met elkaar. Ten tweede moeten we de vrijheid blijven zoeken om te spreken, tegen de groep in. Ook als dat ons alles kost.’
Mattias Desmet
De psychologie van het totalitarisme