Geschiedenis, natuur en duurzaamheid, wetenschap, biografieën, mens en maatschappij. Non-fictie beslaat nogal een breed terrein. Vijf gespecialiseerde recensenten doen een goede greep uit het aanbod en geven 5 boekentips binnen hun vakgebied.
Wetenschap
Ongekend
Margriet van der Heijden
Wetenschapsjournalist Margriet van der Heijden schreef vanaf 2018 in NRC stukken over vrouwelijke natuurwetenschappers. Dat er genoeg zouden zijn, wist ze vooraf. Dat het er zoveel vergeten vrouwelijk talent was, had zelfs zij niet verwacht, bekent ze in haar bundel Ongekend. Het boek biedt, na een kraakheldere inleiding, ruim dertig haarscherpe en schrijnende portretten van vrouwen die tegen de klippen op, in de marge, zonder aanstelling, verguisd en bespot, onbeloond en gekopieerd zonder vermeld te worden, bètavakken bedreven.
De meeste nauwelijks bekend of overschaduwd door mannen met wél een baan en geen huishoudtaken. Van natuurkundige Laura Bassi tot komentenontdekker Maria Mitchell en klimaatwetenschapper Eunice Newton Foot tot baanbrekende fysici als Lise Meitner, Emmy Noether en Chien-Shiung Wu. En wie kent dichter bij huis Hendrika Bleeker of Carolina MacGillavry? Gaat het inmiddels beter? Tachtig procent van de huidige vrouwelijke professoren in Nederland is opgeleid in buitenlanden, waar minder gek van een vrouwelijke wetenschapper wordt opgekeken dan hier.
Het ontstaan van de tijd
Thomas Hertog
Maart 2018 overleed de Britse natuurkundige en kosmoloog Stephen Hawking, wereldberoemd vanwege zijn bestseller A Brief History of Time. Vlak voor zijn dood vertelde hij zijn voormalige student en latere collega Thomas Hertog dat hij een nieuw boek wilde schrijven. ‘Dit is dat boek’, schrijft Hertog, hoogleraar in Leuven, in Het ontstaan van de tijd. Het boek verschijnt in een dozijn talen tegelijk en berust nadrukkelijk op werk en gesprekken van de twee fysici.
Moeizaam, vaak, vanwege Hawkings totale verlamming. Maar met opmerkelijk resultaat. Hertog vertelt dat Hawking de laatste jaren afstand wilde nemen van zijn vroegere ideeën over de kosmos. Hij knoopt namens de meester zelf Hawkings theorie over de oerknal aan de kwantumtheorie en komt uit op een soort evolutionaire kosmologie waarin het heelal een fossiel is in een eindeloze reeks toevalligheden. Wat er gebeurd is, is misschien te reconstrueren. Maar vraag niet naar het waarom.
Horizonnen
James Poskett
Copernicus, Newton, Darwin, Watson & Crick, Einstein. Het lijken de namen die onvermijdelijk verbonden zijn met de doorbraken in de natuurwetenschappen. Maar in Horizonnen laat de Britse historicus James Poskett op intrigerende wijze zien hoe de geschiedenis van de wetenschappen veel minder Europees is dan we vaak lezen en denken. Arabische en Afrikaanse wetenschappers ontwikkelden wiskunde en astronomie, net als in India en China, waar eeuwenlang systematische plantkunde werd bedreven vóór Linneaus in Zweden het deed.
Russen en Japanners dreven delen van de natuurkunde, vaak onder krankzinnige politieke omstandigheden. Zuid-Amerikanen en Indiërs de genetica. De aandacht voor niet-westerse wortels van de wetenschap klinkt misschien modieus en woke. Maar Poskett benadrukt niet zozeer dat anderen eerder waren dan het uiteindelijk Verlichte westen, maar dat het de grote wereldgeschiedenis is die maakt dat veel kennis hier belandde. Ontdekkingsreizen, kolonialisme, slavenhandel, de Koude Oorlog bepalen hoe kennis zich verspreidt. Iets wat de gangbare wetenschapshistorici te vaak vergeten, aldus Poskett.
De man uit de toekomst
Ananyo Bhattacharya
De Hongaarse Amerikaan John von Neumann (1903-1957) staat bekend als een van de invloedrijkste wiskundigen van de vorige eeuw. Slimmer dan Einstein en Gödel samen, zeiden collega’s. Als jongeling mengde hij zich al beslissend in de discussies over de grondslagen van de wiskunde en van de opkomende kwantumtheorie. Hij was een van de ontwerpers van de Amerikaanse atoombom, bouwde de eerste elektronische computer, legde de speltheoretische basis voor de nucleaire afschrikking tussen de grootmachten. Inclusief het ijskoude advies in de jaren vijftig om als eerste De Bom te gebruiken, voor de ander het deed.
Materiaal voor een legende dus, al was het maar omdat hij ook nog van dronken feesten en snelle auto’s hield. In de intense biografie De man uit de toekomst legt Ananyo Bhattacharya haast terloops uit waarom Von Neumann onbekend bleef bij het grote publiek. De Hongaarse emigré was zo buitengewoon intelligent dat hij ongeduldig grossierde in baanbrekende ideeën, die vooral anderen tot wasdom brachten.
Leven is eenvoudig
Johnjoe McFadden
Te pas en te onpas hebben wetenschappers het over het scheermes van Ockham, het principe dat een theorie zo min mogelijk aannames moet bevatten. De aarde die om de zon draait, in plaats van alle planeten in ingewikkelde cirkelbanen om de aarde. Materie die uit atomen bestaat, in plaats van uit water, vuur, aarde en lucht. Leven als chemisch proces, in plaats van het gevolg van bezieling.
Wie deze Ockham was, weet bijna niemand, aldus de Britse fysicus en bioloog Johnjoe McFadden. Hij schreef met Leven is eenvoudig een regelrechte ode aan de 14de-eeuwse monnik en theoloog William van Ockham, die hard botste met de kerk over de beste verklaring voor hoe een alledaagse hostie het lichaam van Christus kan worden. Maar het boek is veel meer dan een biografie. McFadden laat prachtig zien hoe het streven naar zo min mogelijk tierlantijnen de wetenschap al eeuwen aanscherpt.
over de recensent
Martijn van Calmthout is wetenschapscommunicator, natuurkundige en schrijver.