Het recht om te zijn wie je bent. Het is een thema in het gehele oeuvre van Ben Sombogaart, dus ook in zijn nieuwste film, De Tweeling, naar het succesvolle boek van Tessa de Loo.

Regisseur Ben Sombogaart had Abeltje (1998), gebaseerd op het gelijknamige boek van Annie M.G. Schmidt, net afgerond toen de NCRV hem voorstelde een ander succesvol boek te verfilmen: De Tweeling van Tessa de Loo. Geen jeugdboek, maar een gelaagde, psychologische roman tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. Onbewust was hun eerste afspraak hierover op Bevrijdingsdag. Een mooi, symbolisch begin.

Toch gaat de film voor de makers niet zozeer over die oorlog. 'Wat ons allemaal raakte, was het verhaal van tweelingzussen die door tijd en omstandigheden zo van elkaar vervreemden dat ze uiteindelijk lijnrecht tegenover elkaar komen te staan. Toch blijft er een soort verlangen, dat is heel invoelbaar. Ik kom zelf uit de generatie van net na de oorlog. Mijn vader zei jarenlang "eerst mijn fiets terug" als een Duitser ons de weg vroeg en liep dan gewoon verder. Pas toen er een film van mij in Berlijn in première ging, leerde ik Duitsers persoonlijk kennen - toen was ik al in de dertig.

Het is intrigerend om er over na te denken hoe het kan dat mensen zo vreemd en zo fout over elkaar gaan denken. Het gaat niet alleen over Duitsland en Nederland, maar over allerlei dingen om je heen. Of het nou om religie of een politiek machtspelletje gaat, er zijn kennelijk altijd belangengroeperingen in de wereld die omwille van het systeem mensen tegen elkaar uitspelen. Het boek zet mij daarover aan het denken, maar het is me niet om die Tweede Wereldoorlog te doen.'

'Ik merk wel dat mijn films meestal gaan over het gevecht voor respect, voor erkenning, dat mensen je zien staan en naar je luisteren. '

Ben Sombogaart

De keuze voor een groot historisch drama als De Tweeling ligt niet voor de hand voor wie Sombogaart kent als gelauwerd regisseur van ' kinderfilms'. Toch begon hij zijn loopbaan begin jaren zeventig als documentairemaker en maakte hij 'volwassen' televisiedrama. De verhalen die tot nu toe op zijn pad kwamen, liepen dus altijd al uiteen.

'Ik merk wel dat mijn films meestal gaan over het gevecht voor respect, voor erkenning, dat mensen je zien staan en naar je luisteren. Dat zit ook in De Tweeling en geldt voor zowel Anna als Lotte. Maar met name Anna vecht ervoor om te laten zien dat ze iemand is en dat je haar niet op een hoop kunt gooien. Ik voel daar veel voor , dat heeft denk ik met mijn eigen opvoeding en jeugd te maken. Ik had ook het gevoel dat mensen me niet zagen staan. Acteurs gaan met die onzekere inborst op het toneel staan, maar ik kan niet acteren.'

Lachend: 'Ik kies natuurlijk ook iets waarbij je voor honderd man staat te regisseren. Dat moet ik me helemaal niet realiseren. Ik wil gewoon films maken met mensen die daar zelf ook plezier in hebben. De rol die ik daar in heb, moet kennelijk een belangrijke zijn.'

Ergens doet De Tweeling aan een documentaire denken: een persoonlijke geschiedenis die de individuele situatie overstijgt en de kijker meer inzicht geeft in wat mensen in een bepaald tijdvak beweegt, drijft en bepaalt. Met een beetje geluk is zo'n vertelling zelfs universeel, zoals De Tweeling.

Sombogaart: 'Het gaat om de mensen die in die oorlog leven. We hebben geprobeerd om heel dicht bij de hoofdpersonen te blijven, maar je voelt de oorlog steeds op de achtergrond. We hebben de omgeving ook klein gehouden; geen grote gevechten, geen grote toestanden. Bij documentaire zit je ook dicht op de huid van iemand. Er gebeurt nogal wat in de levens van Anna en Lotte, er gaan mensen dood, er is veel verdriet en afscheid. Voor je het weet wordt het een melodrama. Daar waren we natuurlijk erg bang voor, dus brachten we het steeds terug tot de kleine werelden van die meiden. Dan moet alles kloppen; de relaties die ze hebben, wat ze doen. Het moet wezenlijk zijn.'

'Veel Duitsers hebben toch het schuldgevoel van hun ouders en grootouders meegekregen. Zij raken op een heel andere manier ontroerd door de film dan wij.'

Ben Sombogaart

Bij de openingsscène spant het er om: melodrama of niet, moet ook Sombogaart toegeven . 'We wilden heel kort schetsen hoe íngelukkige kinderen, zoals alle kinderen van vijf, plotseling op een begraafplaats voorgoed van elkaar worden gescheiden . Die schaduw hangt over de hele film. Dat mag van mij als een enorme knal aankomen. Langzamerhand ga je je realiseren dat die kinderen het waarschijnlijk ook zo hebben ervaren: als één grote, zwarte nachtmerrie. Enge silhouetten tegen die felle winterlucht, die ze opeens oppakken en meesleuren. Maar het ís gevaarlijk.'

Door zo dicht bij de personages te blijven, leunt de film sterk op de actrices. Sombogaart had al in een vroeg stadium Thekla Reuten voor de rol van Lotte in gedachten.

'Lotte is een aardig, welopgevoed, voorkomend meisje, maar daar zit nog wat achter. Het gezicht van Thekla verraadt niet precies wie ze is. Ze heeft iets beschermends om zich heen. Ze vond de rol van Anna aanvankelijk interessanter. Met haar gebeuren alle grote dingen en ze is de heldin van het verhaal. Lotte is meer een verwend meisje dat ogenschijnlijk niets te klagen heeft. Maar ze is niet echt de zus van die zussen en het kind van die ouders; ze is Lotte met een zus in Duitsland en ouders die dood zijn. Ze is opgevoed als iemand die ze niet is en moest zichzelf ontkennen , een interessant aspect van die rol. Lotte en Anna moeten allebei vechten om erkenning.'

Sombogaart vindt in beide zussen dingen van zichzelf terug. ' Mijn zusje ging nét na de oorlog dood aan tbc. Dat was natuurlijk onoverkomelijk ; je bent met zijn allen goed uit de oorlog gekomen en dan sterft een kind aan tbc. Mijn moeder zag er de zin niet meer van in en de dokter vond dat ze nog een kind moest nemen. Ik ben dus op recept geboren. Het was allemaal heel leuk, maar je komt toch een beetje in de plaats voor iemand anders. Ik heb heel lang moeten vechten om te laten zien dat ik níet mijn zusje was. Ik moest altijd beantwoorden aan allerlei eisen die me wezensvreemd waren, dat herken ik natuurlijk in Lotte.

Ook Anna is nooit in een omgeving geweest waar ze kon zijn wie ze was. Dat is voor mij een heel duidelijke binding met de twee hoofdpersonages geweest, naast het aspect dat het steeds weer lukt om mensen uit elkaar te drijven. Ik vind dat mensen, hoe oud of jong ze ook zijn, het recht hebben om gewaardeerd te worden op basis van wie ze zijn. Daar gaan mijn films over kinderen natuurlijk ook vaak over. Het is iets wat ik aan den lijve heb ervaren en waardoor ik waarschijnlijk ook in dit vak terecht ben gekomen.'

De film gaat in veertig kopieën uit in Nederland en krijgt als het aan Sombogaart ligt een wereldpremière in Berlijn. 'Dubbel leuk, omdat de Duitse acteurs hem dan in Berlijn kunnen zien en al mijn speelfilms hebben daar gedraaid.' Eerder lukte het niet om een Duitse coproducent te vinden. Vreemd, want het boek is ook in Duitsland een bestseller.

Sombogaart: 'De Duitse cast begrijpt het ook niet, maar denkt dat men toch bang is dat de Duitsers er slecht afkomen. Er is veel oud zeer, waar mensen juist van af willen. We laten ook bewust geen slechte Duitsers zien.' Gudrun Okras, de Duitse actrice die de oudere Anna speelt, huilde voor het eerst om zichzelf. 'Omdat het verhaal haar zo raakte. Veel Duitsers hebben toch het schuldgevoel van hun ouders en grootouders meegekregen. Zij raken op een heel andere manier ontroerd door de film dan wij. Ze vinden dat hun kant van de zaak goed belicht wordt en de Duitser als mens recht wordt gedaan. En ze vinden het heel uniek dat Nederlanders ze de kans geven om hun verhaal te vertellen.'

Meer over De Tweeling