Regisseur Martin Koolhoven heeft iets met personages waar pijn in zit. In Suzy Q (1999) groeit een tienermeisje op in de schaduw van incest en huiselijk geweld; in AmnesiA (2001) wordt een fotograaf gekweld door een traumatische gebeurtenis uit het verleden, en in De grot (2001) wordt het hele leven van een aardrijkskundeleraar bepaald door één gemiste kans uit zijn jeugd.
De pijn in Het zuiden, Koolhovens nieuwe film, zit in Martje Portegies. Naar buiten toe is ze de beminnelijke bazin van een goed lopende wasserij, van binnen is ze gekwetst en eenzaam. Dat komt omdat bij Martje een borst is afgezet. Iets wat ze zelfs de meiden op de zaak, die voor Martje door het vuur gaan, nooit heeft kunnen zeggen.
De komst van de nieuwe chauffeur Loe zou haar redding kunnen zijn, maar wordt uiteindelijk haar ondergang. Loe probeert haar te versieren en Martje laat het met enige aarzeling toe. Als hij tijdens de eerste vrijpartij nogal overdreven reageert op Martjes geheim, slaan bij haar de stoppen door. Loe wordt opgesloten in een hok in de wasserij en Martje begint langzaam haar greep op de werkelijkheid te verliezen.
Het scenario van deze intense karakterstudie werd geschreven door Mieke de Jong (oa Ochtendzwemmers). Wat trok Koolhoven aan in dit scenario?
'Ik viel heel erg voor het karakter van Martje. Ze raakte mij. De emotionele reis die ze maakt , die heel extreem is, ontroert me. Dit is een vrouw die zich, omdat ze een borst mist, ontvrouwd voelt. In de eerste versie van het script was Het zuiden meer een thriller. Zelf had ik het idee dat ik bovenop de huid van Martje moest gaan zitten. Daarom laat ik Loe, nadat hij is opgesloten, zo goed als niet meer zien. Zo blijft de sympathie van de kijker langer bij Martje.'
Niet
eenvoudig, want Frank Lammers zet Loe neer als een joviale vent.
'Dat was
heel erg Franks eigen idee. Hij bleef er op hameren dat Loe echt verliefd op
Martje moest zijn, terwijl Loe in het scenario veel meer een opportunist was,
een klootzak. Ik was het met Frank eens dat het beter is als het tussen die twee
iets had kunnen worden. Dat maakt de film ambivalenter. Pijnlijker ook.'
Maar de identificatie met Martje moeilijker.
'Echt waar? Grappig dat je dat
zegt, want dan gaan ze bij de distributeur toch gelijk krijgen. Daar werd de
film aan het personeel getoond en woedde er een week lang discussie over de
vraag wie nou de meeste schuld had. De vrouwen wezen naar Loe en de mannen naar
Martje. Ik vind dat ze allebei schuld hebben. Niet omdat Loe een klootzak is,
maar omdat hij zo onhandig is. Hij doet naar vermogen zijn best, maar dat is
niet genoeg voor haar.'
Toch zat mijn sympathie voornamelijk achter de
gesloten deur.
'Ook als hij het vrijen met haar vergelijkt met het verhaal
van een vriend die dacht met een vrouw maar bed te gaan die bleek een man te
zijn?'
Dat is inderdaad ongevoelig, maar in ruzies zeg je wel eens wat.
'Jij bent ook zo'n klootzak!'
Ik had achter die deur moeten zitten...
'Met wie je je identificeert heeft volgens mij vooral te maken met hoe je kijkt
. Rationeel of emotioneel. Ik vind het mooi dat zelfs als Loe in het hok zit het
nog onduidelijk is of hij het nou wel of niet meent als hij zegt dat hij van
haar houdt. Dat maakt het schrijnender, want het suggereert dat Martje het geluk
binnen handbereik had.'
Monic Hendrickx is overigens wel heel goed als
Martje.
'In Nederland zijn er maar een handvol actrices die die rol hadden
kunnen spelen. Je moet aan de ene kant geloven dat ze zo'n tent kan runnen, en
tegelijkertijd moet ze ook kwetsbaar zijn. Omdat Monic van nature zo open is,
moet je wel heel erg je best doen om een hekel aan haar te krijgen.'
Hendrickx krijgt later in de film sterk tegenspel van de Russische actrice
Oksana Akinshina, die we nog kennen uit Lilja 4-Ever. Waarom koos je haar?
'Mieke (de Jong-GB) had Lilja al gezien ver voordat die in de bioscoop kwam en
mij op Oksana attent gemaakt. We moesten iemand hebben naar wie je blijft kijken
, iemand die de functie van Frank kan overnemen als hij min of meer uit de film
verdwijnt. Via via kwam ik in contact met haar, schreef haar een brief, belde
wat heen en weer, en uiteindelijk wilde ze het graag doen. We hebben Oksana
eerst een dag of tien naar Nederland gehaald om te kijken of ze taalgevoel had,
want ze moet in de film ook Nederlands spreken. Dat ging prima en we hebben haar
teruggestuurd met een zak vol bandjes. In de film spreekt ze de Nederlandse
woorden fonetisch uit. Omdat ze precies moest weten wat ze wanneer zei, hebben
we alle woorden een voor een met haar doorgenomen,
Op de aftiteling wordt
de Dogma-beweging vermeld.
'Het zuiden begon ooit als een Dogma-project,
maar ik heb het daar van weggehaald. Ik geloof niet in al die regeltjes. Wel in
de ziel van Dogma. Dat je de acteurs centraal stelt en dat de techniek in dienst
staat van het verhaal.'
De film komt heel realistisch over. Bijna als een
documentaire. Opvallend voor een regisseur wiens vorige werk zo gestileerd was.
'Iedere film dicteert zijn eigen stijl. Het zuiden moest emotioneren, en daarom
moest er zo min mogelijk afstand tussen de kijker en de personages zijn. De
camera zit de hele film dus bovenop Martje. Een beetje als in de films van de
gebroeders Dardenne. Toch voel ik me meer verwant met iemand als Lukas Moodysson
(Lilja 4-Ever-GB), die naast heel realistisch ook heel manipulatief kan zijn.
Als research zag ik veel documentaires. Onder andere Made in Holland wordt dutch
design van Schmidt en Doebele, over de Vredestein fabriek in Doetinchem. Omdat
daar een sfeer in zit die heel echt is. Die sfeer wilde ik in mijn film ook
hebben. Je moest meteen het idee krijgen dat die vrouwen hun hele leven in de
wasserij hebben gestaan. Om dat te realiseren ben ik niet naar een
figuratiebureau gegaan, maar naar een uitzendbureau. Daar zocht ik meisjes die
al eerder in een wasserij hadden gewerkt. Uiteindelijk vonden we zo een stuk of
tien vrouwen. Vooraf hebben we veel gerepeteerd met de professionele en niet-
professionele actrices, zodat er tussen hen een band zou ontstaan. Dat is
blijkbaar goed gelukt, want nog steeds gaan ze regelmatig samen uit. Je ziet het
ook terug in de film. Je gelooft dat die meiden samen een groep vormen.'
Dat dit nu een realistischer film is geworden was niet omdat men Amnesia
destijds wel erg mysterieus vond?
'Het is heel grappig, Amnesia is het
minst goed ontvangen van al mijn films, en toch komen mensen daar het meeste op
terug. Het was een extreme film, en dat moest ook. Ik houd niet van films die
vrijblijvend zijn. Ik was toen een beetje in de war en had behoefte om er op die
manier een film over te maken. Ik ben nu op een heel ander punt in mijn leven,
en maak daarom een heel ander soort film.
Na de verfilming van Tim Krabbé's
De grot, een grote film met een groot budget, kreeg ik verschillende grote,
Europese projecten aangeboden. Toen stond ik voor de keuze, wil ik die kant wel
op? Het antwoord was nee. Het moest persoonlijk en klein, en dat is Het zuiden
geworden.'