Gevaarlijke zekerheden

Mochten de religieuze leiders er al naar vragen, dan was ‘Een spirituele reis ’ de naam van de documentaire waar regisseur Larry Charles (Seinfeld, Borat) en tv-komiek Bill Maher aan werkten. Dat de titel uiteindelijk Religulous werd – een samentrekking van religious en ridiculous (‘religieus en ridicuul’) – hield het tweetal wijselijk voor zichzelf. Geen van de ondervraagden had dan immers toegestemd in een interview.

En dat had een hoop lol gescheeld, want Religulous, een frontale aanval op de onzin van georganiseerd geloof, is bovenal erg grappig geworden. Maher reisde de hele wereld af om leiders en volgers van de grote godsdiensten (Christendom, Jodendom en Islam) te confronteren met pratende slangen, verplicht rusten op de sjabbat, en de vraag of martelaren nu 70, 71 of 72 maagden opwachten in het hiernamaals.

Dat levert zoals gezegd hilarische confrontaties op. Zo zien we, bijvoorbeeld, de Amerikaanse senator Mark Pryor, die de pratende slang geloofwaardiger vindt dan de evolutietheorie, en vervolgens op Mahers ongeloof reageert met: ‘Ja, maar je hoeft ook geen IQ-test te doen om toegelaten te worden tot het ambt van senator.’ Maar de makers hadden met de documentaire ook serieuze bedoelingen, zoals duidelijk werd op het festival van Toronto, waar de film afgelopen september zijn wereldpremière beleefde.

Bill Maher, die in zijn 25 jaar als stand up-komiek religie regelmatig op de korrel nam, liep al langer rond met het idee een documentaire te maken over de ‘neurologische aandoening’ die het geloof volgens hem is. ‘Maar ik kon geen geschikte regisseur vinden. Ik heb heel veel documentaires gezien, maar die gingen allemaal over moorden in een dorp, of moorden in de grote stad, of de Holocaust, je weet wel: heel deprimerend. Documentairemakers zijn ook allemaal van die sombere, serieuze mensen. En toen kwam iemand met Larry op de proppen, en het was alsof de zon doorbrak. We waren het gelijk eens. We zijn al 25 jaar met vergelijkbare dingen bezig, maar op de een of andere manier hadden we elkaar nog nooit ontmoet.’

Vooral de methode van filmen van Larry Charles – zoals die ook werd toegepast in de wereldhit Borat: Cultural Learnings of America for Make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan – sprak Maher aan. ‘We drongen ergens onder valse voorwendselen binnen, en voordat mensen doorhadden wat onze ware bedoelingen waren en we eruit getrapt werden, wat overigens steevast gebeurde, hadden we een reactie. Die dan, omdat mensen het niet vooraf hadden kunnen voorkoken, per definitie oprecht was.’

Maar hoe krijg je mensen zover dat ze toestaan dat ze publiekelijk voor gek worden gezet? Larry Charles, gehuld in opvallend zwart pak met nog opvallender paarse crocs: ‘We hebben een standaardformulier dat we mensen vooraf laten tekenen, waarin staat dat we alles wat ze zeggen mogen gebruiken. Vergeet niet, er zijn ook heel veel mensen die we gevraagd hebben die nee hebben gezegd. Maar de mensen die ja hebben gezegd, zijn mensen die ook heel graag voor de camera willen. Zo graag dat ze vaak al helemaal niet meer luisteren naar waar het allemaal precies over gaat. Je moet je natuurlijk wel enigszins houden aan de volgorde van het interview, maar je kan daar als maker ook een beetje mee spelen. Niet dat dat in deze film hard nodig was. Bill slaagde er elke keer weer in de mensen zich aan hun eigen woorden te laten ophangen.’

Dat de methode Charles niet helemaal waterdicht is bleek wel uit de Borat-film, die uiteindelijk resulteerde in een twintigtal rechtszaken. Charles: ‘Dat waren de zelfde mensen die eerst vroegen om een poster van de film, maar nadat de film een wereldhit bleek [opbrengst ruim 300 miljoen dollar – GB] ineens rechtszaken begonnen aan te spannen. Overigens is gisteren de laatste van de eisen nietig verklaard, waarmee we niet één van de rechtszaken verloren hebben. Wat een goed teken is voor deze film.’

Larry Charles heeft zo zijn eigen bedenkingen bij de grote religies. ‘Mensen hebben mythen nodig om op te groeien, maar om vast te houden aan oude mythen alsof dat de officiële geschiedenis is en toe te staan dat daar hele systemen omheen gebouwd worden, die in de loop der jaren zijn gaan rotten, met fundamentalisme als resultaat, is weer iets anders.’

Bill Maher is echt op een missie: ‘Religies zijn extreem gevaarlijk. Begrijp me goed, religie is iets anders dan God. Je kunt in God geloven, wat ik overigens niet doe, en dan nog kan je anti religie zijn. Religie is een bureaucratie tussen de mens en God. En de zekerheid die gelovigen hebben... Dat God een oude man met een lange witte baard is, die bovenop een troon zit. Omringd door 12, niet 13!, engelen. En gehuld in een wit gewaad met gouden borduursels. Waar halen ze het vandaan! Maar juist die zekerheid is gevaarlijk. Het is niet toevallig dat alle religies het hebben over het einde der tijden. En ik ben bang dat als religie en politiek zich zo blijven vermengen dat einde dichterbij is dan we denken.’

Moet Religulous dan het zelfde effect hebben als An Inconvenient Truth, Al Gore’ s briljante powerpoint presentatie over de gevaren van CO2-uitstoot en global warming? Als het even kan wil Maher dat zijn film méér effect heeft, want volgens hem ‘is er op het gebied van global warming nog niet echt veel gebeurd .’ Charles, die sowieso wat minder verbeten overkomt dan Maher, is optimistischer over het effect van An Inconvenient Truth: ‘Een paar jaar geleden wist vrijwel niemand iets af van global warming. Dan is er ineens Al Gore’s film en er ontstaat iets. Mensen weten niet precies wat, maar ze denken er wel over na. En dat zou ook bij deze film moeten gebeuren. Dat mensen nadenken over alle onzin, en dat dat allemaal eens lekker gaat gisten. Natuurlijk is er het gevaar dat we voor eigen parochie preken, maar ik hoop echt dat gelovigen de film zien, en dat ze begrijpen dat ze om zichzelf kunnen lachen, en dat twijfel goed is. Want pas als dat niet meer kan beginnen de problemen.’

En over problemen gesproken, hebben de heren al een bodyguard ingehuurd? Maher: ‘Ik ben bang voor niemand. Wie was het ook alweer die zei: Ik sterf liever staande , dan op mijn knieën te moeten leven?’

Ook Charles wil geen bodyguard: ‘Het punt van deze film is juist dat we in opstand moeten komen tegen dergelijke absurditeiten. Dat je bang moet zijn als je laat horen dat je het ergens niet mee eens bent. Net als bij jullie gebeurd is met Theo Van Gogh. Het zou echt absurd zijn als ik vanwege deze film vermoord zou worden. (denkt even na) Het zou natuurlijk wel het perfecte einde van de film zijn.’