Instantfascisten

Het begon als een experiment op een highschool in Palo Alto, Californië. Dat was in 1967. Leraar Ron Jones kreeg zijn kinderen maar niet aan het verstand gepeuterd waarom zoveel Duitsers zich in WO II lieten meeslepen door Adolf Hitler, en dan moesten ze het maar voelen. Hij startte een beweging, The Third Wave. Met als motto: ‘Kracht door discipline, kracht door gemeenschap, kracht door actie, kracht door trots.’

Gemodelleerd naar het nazisme, maar omdat Jones nieuwe regels stap voor stap invoerde had zo goed als niemand van zijn leerlingen het door. Ook niet toen iedereen dezelfde kleren droeg, de beweging een eigen symbool had, en iedereen elkaar op zelfde manier groette.

Het ‘succes’ van de beweging was zelfs zo overweldigend dat Jones het experiment na vier dagen moest stopzetten. The Third Wave had zich over verschillende scholen verspreid, leerlingen verraadden andere leerlingen die zich negatief over de beweging uitlieten, en zelf benoemde bodyguards begonnen wapens te dragen.

Jeugdboekenschrijver Todd Strasser schreef in 1981 over Jones’ experiment het boek The Wave, dat in hetzelfde jaar nog werd verfilmd voor televisie door Alex Grasshoff . Beide waren een groot succes en werden verplichte kost op veel scholen.

Eerder dit jaar ging in Duitsland een nieuwe verfilming van het experiment in première. Ook de moderne remake Die Welle van Dennis Ganser was een grote hit, en trok in Duitsland 2,6 miljoen bezoekers.

Ganser is van 1973 en woont in Berlijn. Hij is net verhuisd naar een appartementencomplex aan de Sonntagstrasse in voormalig Oost-Berlijn. De kamers staan nog vol dozen, zodat we voor het interview het dak op gaan. Eerste vraag: Waarom The Wave? Gasner: ‘Het was al gedaan in Amerika, maar de vraag bleef hoe zoiets in Duitsland eruit zou zien. En helemaal of dat nu nog zou kunnen, nu we zoveel meer weten over de valkuilen en gevaren van het fascisme. Iedereen denkt dat het hier niet meer kan gebeuren, maar ik heb altijd gedacht dat als het fascisme destijds zo goed heeft gewerkt, dat dat best nog een keer zou kunnen gebeuren.’

Vanwaar dat pessimisme?
‘Mijn vorige film, Napola, ging over elitescholen in de Tweede Wereldoorlog. Mijn grootvader heeft op zo’n school lesgegeven. Hij was eerst student, maar op zijn 19de kon hij daar al lesgeven. Dankzij die school schoot hij door de ranken , en op zijn 26ste leidde hij als Oberst Leutnant een divisie Stalingrad binnen . Mijn opa heeft nooit echt afstand genomen van die tijd. Hij zei altijd: “ Hitler heeft me een carrière gegeven.” En ook mijn oma bleef na de oorlog voordelen van het systeem zien. Ze was opgegroeid in een arm gezin, en aan de overkant van de straat woonde Erika, een meisje uit een rijk gezin. Erika keurde mijn oma nooit een blik waardig, maar toen ze beiden bij de Hitlerjugend gingen werd ze ineens door Erika uitgenodigd voor een feestje. Volgens mijn oma was dat de dag dat ze verliefd werd op Adolf Hitler. Deze gevoelens wilde ik onderzoeken. Napola speelde zich 60 jaar geleden af, en voor veel jongeren is dat te ver terug. Voor hun is Hitler iemand als Bismarck. Ik zocht iets waardoor ik die gevoelens kon overzetten naar nu. En toen dacht ik aan The Wave.’

U kende de film?
‘Ik kende het boek. Dat moest ik lezen op school toen ik twaalf was.’

Weet u nog welke indruk het boek toen maakte ?
‘Nog precies. Ik vroeg me af of dat zou kunnen gebeuren in mijn stad, op mijn school. En vooral wat ik zelf gedaan zou hebben. Toen ik twaalf was wist ik zeker dat ik bij het verzet zou zijn gegaan, maar hoe ouder ik werd , hoe meer ik daar aan ben gaan twijfelen.’

U sprak met Ron Jones , de leraar met wie dit allemaal begon. Waarom?
‘Ik wilde weten wat er destijds echt gebeurd was, want ik ontdekte dat het boek en de tv-film nogal verschilden van het oorspronkelijke experiment.’

Hoe?
‘In werkelijkheid was het nog veel heftiger. Jones vertelde me dat drie jongens zich opwierpen als bodyguards, en dat een van hen zo doordraaide dat hij bommen ging maken waarvan er een tijdens het knutselen afging, waardoor hij een hand verloor.’

U schreef zelf mee aan de film, maar dit zit niet in de film…
‘Mensen zouden het niet geloven. En Jones vertelde nog meer ongelooflijke zaken. Er waren drie meisjes, slimme, mooie meisjes, die zich niet wilden aansluiten bij de beweging. Al binnen een uur probeerden andere meisjes hun vriendjes in te palmen! En vaak waren het de beste vrienden die elkaar verraadden. Voor Jones was The Wave het bewijs dat als je een systeem op zijn kop zet, er altijd wel mensen zijn die nog een rekening met je willen vereffenen .
Ik maakte iets vergelijkbaars mee tijdens de opnamen. Er zit een massascène in de film waarvoor we honderden extra’s hadden ingehuurd. De scène speelt zich af in de aula van de school. Marco, een van de studenten, zegt iets negatiefs over de beweging en volgers trekken hem het shirt van zijn lijf. We waren al uren bezig met de opnamen en op een gegeven moment komt Max Riemelt, die Marco speelt, naar me toe en vraagt of ik tegen de extra’s wil zeggen dat ze iets rustiger aan moeten doen. Ik had nog iets van dat ie zich niet zo moest aanstellen, maar toen liet hij me allemaal schrammen en blauwe plekken zien. Ik sprak met de extra’s, maar die keken allemaal naar Jürgen Vogel, die Rainer, de leraar en leider van de beweging speelt. Toen hij ze toeschreeuwde dat ze rustig aan moesten doen stonden ze gelijk in het gelid. Het is allemaal groepsdruk. Toen het licht aanging was alles weer normaal. En de extra’s hadden genoten. En zelfs de acteurs hadden genoten. Ze beseften wel dat ze geschokt hadden moeten zijn, maar het was toch ook leuk.’

De leerlingen in de Amerikaanse tv-film zijn nogal eendimensionaal, archetypen. In Die Welle niet. Hoe wist u dat te omzeilen?
‘Door mensen te beschrijven die ik ken. Marco is gebaseerd op een vriend van mij, die net als Marco in de film op waterpolo zit. Zijn vader verkocht verzekeringen en was vaak van huis. Zijn moeder bleef dan alleen achter met Marco, dronk te veel en had affaires met vrienden van ons. Karo [het enige meisje dat zich tegen de beweging keert – GB] was het meisje op wie ik als 14-jarige verliefd werd, en ik had ook een type als Tim [de bodyguard – GB] in de klas.

En, wat denkt u? Zou het nu nog kunnen gebeuren?
‘Ik weet het niet. Als het niet kon gebeuren zou dat natuurlijk prachtig zijn, maar ik weet het niet. Ik ben met Ron Jones naar een talkshow op televisie geweest. Daar werd hem dezelfde vraag gesteld. Hij antwoordde niet direct, maar kreeg vijf mensen in het publiek zover dat ze in handen begonnen te klappen en te marcheren. Ze waren nog maar net begonnen of onderbrak hij ze en zei streng: “Neeneenee, niet zo, maar zo! Twee keer snel en een keer traag.” En iedereen klapte braaf in de maat. Ook de presentator. Na een paar minuten vroeg hij de mensen: “Wat klopte hier niet?” Pas toen hadden ze door wat er gebeurd was. Dat ze zo uit het niets ineens bevelen opvolgden. Hun excuus was dat het televisie was, en daar wordt je geacht te doen wat gevraagd wordt. Precies, mensen doen wat ze geacht worden te doen.’