Interview Fons Merkies:'Filmmuziek gaat vooral over timing'

We beginnen dit verhaal over filmmuziek met Jaws, van Steven Spielberg. Een van de beroemdste spektakelfilms, en met een onvergetelijk muzikaal motief: doemdoem, doemdoem – je hoeft het maar te horen , en iedereen weet: dat is de haai. En toch is het doodsimpel. Het zijn maar twee noten, laag, dwingend en steeds sneller herhaald. Tot er snerpend hoge violen bovenuitschieten die je tegen het plafond jagen. Wie goed luistert, hoort er trouwens iets in terug van Le Sacre du Printemps van Stravinsky, een heftig stuk waarin het geweld doorklinkt van het offerritueel, en voor de klassieke muziek net zo’n mijlpaal als Jaws voor de filmgeschiedenis.
 
Muziek versterkt de sfeer en emoties in een film. Is de muziek in moderne films een derde laag naast de dialogen en omgevingsgeluiden (de krakende trap), in het tijdperk van de stomme film moest de muziek al deze rollen vervullen en was daardoor veel meer aanwezig. Vaak valt de filmmuziek helemaal niet op. Maar als ze ontbreekt, valt de emotie in een scène totaal weg; genoemde zwemscène in Jaws is zonder muziek niets meer dan een onschuldig, betekenisloos vakantiefilmpje. En als de muziek het er te dik bovenop legt, stap je als kijker uit, geloof je het niet meer – daar ligt een delicate balans. Wat is daarbij bepalend?

‘Filmmuziek gaat vooral over timing,’ zegt Fons Merkies. ‘Wanneer kom je er in , en waar ga je er uit. Dat gaat vaak fout, kan ik je vertellen. Start de muziek te vroeg, kom je te snel met die ene viool in een liefdesscène, dan kan de kijker zich gemanipuleerd voelen, zo van oh, dus ik moet dit zeker mooi vinden. En dan is de scène verpest.’

De Gast van het Jaar bij het Nederlands Film Festival is een veelgevraagd componist die het hele spectrum bestrijkt, van grote publieksfilms tot arthousefilms, documentaires en televisiedrama. Recente titels zijn de boekverfilmingen Het Diner, Dorsvloer vol confetti en de tv-serie Nieuwe buren. Over zijn keuzefilms: ‘Leuk om te doen, maar lastig kiezen: ik had nog wel twintig voorbeelden. Als hij van de tien door hem geselecteerde films er drie moet noemen, komt hij allereerst met Atonement. Daarin zit echt een geniale vondst; het geratel van een typemachine als motief van een van de personages.’ De typemachine staat voor Briony, een meisje dat overweg kan met die typemachine en dat, gedreven door haar al te levendige fantasie, een reeks noodlottige gebeurtenissen in gang zet die de hoofdrolspelers blijven achtervolgen. ‘Het wordt ook heel goed neergezet in het begin van de film, zodat je later dat getik maar hoeft te horen, of je denkt aan haar. Eigenlijk net als bij Jaws.’

Al bijna 25 jaar in het vak, wordt Merkies niet vaak meer verrast, vertelt hij . Maar de muziek van American Beauty van Thomas Newman was een eyeopener. ‘Op papier is dat een heel conventioneel relatiedrama: man wordt verliefd op jonge vrouw, maar Newman vult dat muzikaal in met een score vol etnische referenties: een marimba, een saz [Turks snaarinstrument], een mandoline, er komen allemaal instrumenten in voor die je niet verwacht. Dat is zo ongelooflijk out of the box gedacht van Thomas Newman. Dat heeft mij heel erg verruimd, muzikaal gezien. Bovendien zit er bij Newman altijd een subtiele onderlaag in, een soort geaardheid; zijn melodieën zijn vaak wel zoet, maar door die disturbing laag is zijn geluid toch altijd net even anders. Ik vind hem misschien wel de beste die er is.’

Filmmuziek heeft altijd te maken met je referentiepatroon, zegt Merkies. ‘Wat voor ons werkt, werkt niet voor iemand in de Arabische wereld. Als muziek troostend moet zijn, kan daar niet zomaar alles voor gebruikt worden. Je hebt dus altijd te maken met clichés, maar een goede filmcomponist speelt daarmee. Soms is het bijvoorbeeld beter om een tegenkleur aan te brengen: dan laat je middenin een liefdesscène het noodlot al voelen terwijl alles nog koek en ei is , zodat je als kijker een tegengestelde emotie ervaart en juist denkt oh, laat ze voor altijd bij elkaar blijven.’ Bepaald onconventioneel is de score van The Social Network. ‘Het is kil, industrieel, wat goed past bij de sociaal onaangepaste hoofdpersoon in de film, Mark Zuckerberg.’ Op driekwart klinkt er ineens, heel verrassend, klassieke muziek, In the Hall of the Mountain King uit de Peer Gynt Suite van Grieg, vaak gebruikt ook in reclames. Hoe kan het dat je dat als kijker pikt? ‘Na al die donkere klanken heb je schoonheid en harmonie nodig als contrast.’ Hoe weet je dat? ‘Dat voel je. Je moet als componist niet alleen kunnen luisteren, je moet vooral ook kunnen voelen.’