In het Engelse gevangeniswezen spreek je van ‘starred up’ als een minderjarige gevangene zo onhandelbaar is in de jeugdgevangenis dat hij terechtkomt in een gevangenis voor 21 jaar en ouder. De negentienjarige Eric is starred up, en over de vraag of dat terecht is of niet hoeven we niet lang na te denken.
In een van de eerste scènes van David Mackenzies rauwe en toch ook aangrijpende gevangenisdrama Starred Up zien we waartoe dit gekooide beest in staat is. Wanneer Eric nog maar net bij de grotemensengevangenis is aangekomen en even alleen in zijn cel is, legt hij alvast heel geroutineerd twee flesjes babyolie en twee breinaalden apart. Pakt vervolgens een tandenborstel en een aansteker. Brandt de haartjes van de tandenborstel weg en drukt een scheermesje in het vloeibare plastic.
Waarom al deze voorbereidingen? Dat zien we als een handvol bewakers in riot gear hem even later een bezoekje brengen. Door de olie kunnen ze hem bijna niet vastpakken, en de breinaalden en het tandenborstelmes blijken heel doeltreffende wapens. Starred Up is een keihard en genadeloos gevangenisdrama. Met een twist, want in de gevangenis waar Eric terechtkomt, zit ook zijn vader. De twee hebben elkaar jaren niet gezien en hebben geen idee wat ze van elkaar kunnen en mogen verwachten. Starred Up is de eerste echte genrefilm van regisseur David Mackenzie (1966), die eerder prachtige, onderschatte drama’s als Young Adam en Perfect Sense maakte.
David Mackenzie: ‘Ik heb genrefilms altijd vermeden, want ik houd niet van clichés en wil natuurlijk origineel zijn. Maar ik was zo onder de indruk van het scenario van Jonathan Asser dat ik deze film wel moest maken. Het scenario is gebaseerd op zijn eigen ervaringen. Jonathan is van huis uit dichter, maar werd later gevangenistherapeut. Hij kwam ooit naar een gevangenis om een schrijfproject met de gedetineerden te doen en dat klikte zo dat hij bleef. Hij heeft een eigen therapie ontwikkelt die hij svi – Shame Violence Intervention – noemt. Ik heb sessies daarvan gezien en dat is echt ongelooflijk. In die therapie laat hij aan de gevangenen zien dat ze niet bang hoeven te zijn voor hun woede, omdat ze die weer onder controle kunnen krijgen. Eigenlijk vraagt hij aan heel gewelddadige mannen om gewelddadig te worden, om vervolgens die spanning weer af te bouwen. Dan gaat hij tussen de twee kemphanen in staan, kijkt naar beneden en doet verder niets. Hij absorbeert hun woede als het ware. En op de een of andere manier wordt hij niet zelf tot moes geslagen.’
Die sessies zitten ook in de film. Ze worden gegeven door Oliver, die ongetwijfeld op Jonathan gebaseerd is…
‘Absoluut.’
De eerste keer dat Eric zich bij zo’n sessie aansluit moest ik bijna huilen. Was dat de bedoeling?
‘Dat weet ik eigenlijk niet. Ik moest op heel veel plekken in de film huilen. En telkens weer om wat anders. Ik ben wel benieuwd waarom die scène u zo heeft aangegrepen. Voelde u daar sympathie voor Jack?’
Niet alleen voor Jack. Voor de hele groep. Omdat ze wanhopig proberen hun leven weer op de rails te krijgen. Maar misschien werd ik nog het meest geraakt door Oliver, die zijn leven riskeert om anderen te helpen. Ik heb een zwak voor onbaatzuchtige mensen.
‘Ja, opoffering en onbaatzuchtigheid zijn prachtige dingen. En het raakt me dat die scène u zo geraakt heeft. Het waren ook belangrijke scènes voor mij, omdat je heel vaak in films ziet hoe snel spanning kan oplopen en omslaan in geweld, maar bijna nooit dat die spanning ook weer kan teruglopen . En er spreekt juist zo veel menslievendheid uit als die spanning terugloopt.’
Starred Up is een keihard gevangenisdrama van regisseur David Mackenzie. ‘Je moet de hele tijd het idee hebben dat die mensen kunnen ontploffen. Dat is ook een beetje het geschenk van het genre: die continue onderhuidse spanning.’
'Twee geldschieters zijn nog afgehaakt omdat ze het scenario te genadeloos vonden.'
Ben Mendelsohn en Jack O'Connell als vader en zoon in Starred Up
De spanning blijft overigens wel de hele film lang behoorlijk hoog…
‘Twee geldschieters zijn nog afgehaakt omdat ze het scenario te genadeloos vonden. Genadeloos!? Volgens mij is spanning essentieel voor een verhaal. Je moet de hele tijd het idee hebben dat die mensen kunnen ontploffen. Dat is ook een beetje het geschenk van het genre: die continue onderhuidse spanning.’
Toen ik de film zag, schreef ik een paar keer ‘gek’ met een vraagteken op bij scènes waarin Eric door het lint ging. Is Eric gek?
‘Hij heeft duidelijk therapie nodig. Maar gek… Er zijn wel redenen waarom hij zich zo gedraagt. Ik ben benieuwd wat Jack daarvan vindt [de jonge acteur Jack O’Connell , die onvergetelijk is als Eric, gb]. Ik heb het hem nooit gevraagd. Wij hebben Eric altijd gezien als iemand die zich in een moeilijke omgeving probeert staande te houden en zichzelf waar nodig beschermt. Die probeert zijn woede onder controle te krijgen, en dan ook nog eens in dezelfde gevangenis komt te zitten als zijn vader, die hij de rest van zijn leven heeft moeten missen.’
Ik vond Eric ondanks zijn gewelddadige karakter toch sympathiek. Waarom?
‘Veel van mijn films gaan over mensen die op het eerste gezicht niet al te sympathiek over- komen. Het is mijn opdracht de toeschouwers wat verder te laten kijken dan hun neus lang is. Wat Eric vooral sympathiek maakt, is het feit dat hij jong is. Bij de jeugd moet je – per definitie – nog hoop koesteren. En het is natuurlijk ook heel moeilijk een film lang bij iemand te zijn zonder dat je hem een beetje sympathiek gaat vinden. Al is zo iemand nog zo moeilijk aardig te vinden, toch zul je altijd bereid zijn een stukje zijn kant op te schuiven. Al was het alleen maar omdat je hem beter begrijpt wanneer je een film lang in zijn schoenen hebt gestaan.