Historische beelden: duizenden Braziliaanse mannen in een goudmijn in de Serra Pelada. Als mieren klimmen ze tegen de bijna verticale wand op, met zware zakken zand op hun rug. We kennen de beelden uit de documentaire Powaqqatsi (1988) van de Italiaan Godfrey Reggio, maar vooral van de wereldberoemde foto’s van de Braziliaan Sebastião Salgado. Foto’s zouden meer zeggen dan duizend woorden, maar terwijl vrijwel iedereen de foto’s wel eens gezien heeft, weet slechts een enkeling wat daar precies aan de hand is. In de prachtige documentaire The Salt of the Earth geeft Salgado zelf de context van de foto’s.
De duizenden mannen die zonder noemenswaardig gereedschap in dat honderden meters diepe gat werken, zien er misschien uit als slaven uit de oudheid, maar zijn daar uit vrije wil. In de Serra Pelada (letterlijk: kale berg) werd in 1979 goud gevonden, waarna begin jaren tachtig een heuse goldrush ontstond. De mannen op de foto’s zijn daar alleen, zoals Salgado zegt: ‘als slaven van het idee dat ze snel rijk kunnen worden.’ Context bij foto ’s is dus wel degelijk belangrijk, en dat is ook de grote kracht van The Salt of the Earth, waarin Salgado zijn gehele oeuvre van commentaar voorziet. Sebastião Salgado (1944) studeerde economie en werkte nog even bij het ministerie van Financiën, maar switchte al snel naar de fotografie. In de jaren tachtig en negentig zou hij dankzij indrukwekkende fotografische essays als Workers en Migrations uitgroeien tot de belangrijkste sociale fotograaf van zijn tijd.
Begin 2000, na de afronding van het megaproject Migrations (1993-1999), keerde hij zich af van de sociale fotografie. Hij kon de menselijke misère op zijn foto’s niet langer verdragen en ging zich toeleggen op natuurfotografie. Voor het Genesis-project fotografeerde hij louter ongerepte natuur. Om te benadrukken wat voor moois er allemaal nog op aarde is. En dat we daar zuinig op moeten zijn.
The Salt of the Earth, dat afgelopen mei op het festival van Cannes draaide, werd geregisseerd door de Duitse filmmaker Wim Wenders (Paris Texas, Der Himmel über Berlin) en Salgado’s zoon Juliano. Wij spraken daar toen met Wenders.
Waarom wilde u Sebastião Salgado’s verhaal vertellen?
Wim Wenders: ‘Salgado was iemand die een belangrijke baan als econoom opgaf en opnieuw begon. Omdat hij niet naar de wereld wilde kijken aan de hand van getallen en grafieken. Hij was niet geïnteresseerd in de economie van een land, maar in de mensen. Dat lijkt me wel een belangrijke boodschap voor de mensen van nu. En hij was geen toerist, hè. Hij vliegt niet ergens naartoe, neemt dan een paar foto’s en vliegt weer terug. Hij blijft daar. Hij is tijdens de genocide verschillende keren naar Rwanda geweest en zat daar maandenlang. Zijn vrouw wist niet eens of hij nog leefde. Deze man had het recht om daar foto’s te maken. Hij leefde ze.
Wim Wenders maakte de documentaire The Salt of the Earth over het werk van de Braziliaanse fotograaf Sebastião Salgado. ‘Ik heb nooit zo intensief naar andermans foto’s gekeken.’
Salgado’s foto’s zijn allemaal in zwart-wit, net als veel in de documentaire. Toch zien we ook beelden in kleur. Waarom?
‘Ik heb de interviews met Salgado in zwartwit geschoten, omdat ik dicht bij de sfeer van zijn foto’s wilde blijven. Juliano, Salgado’s zoon, is voor het Genesis-project met zijn vader meegegaan naar Siberië, Papoea Nieuw- Guinea en het Amazonegebied. Daar heeft hij zijn vader gefilmd terwijl die aan het werk was. Die beelden waren in kleur en we vonden het beter dat zo te houden. ’
Salgado senior is een fantastische verteller. Is dat een cadeautje voor een documentairemaker, of heeft u hem een handje geholpen?
‘Niets is gescript. We hebben het vooraf veel gehad over hoe we een film zouden gaan maken van al die verhalen die hij over elke foto te vertellen had. We hebben zo veel opgenomen dat we, als we alles hadden gebruikt, een week lang, 24 uur per dag, naar hem hadden kunnen luisteren. Deze man is duidelijk geobsedeerd. En als documentairemaker ben ik natuurlijk ook geobsedeerd. (lacht) Ik wilde gewoon alles weten. Tijdens de montage zou wel blijken wat voor film het moest worden. Een film van zeven dagen is natuurlijk veel te lang. Hoewel... het zou kunnen. Andy Warhol heeft ooit een film gemaakt [Empire, 1964] die meer dan acht uur duurde. Ik heb er zeven van gezien en ben toen in slaap gevallen.’
Salgado kon de menselijke ellende niet langer aanzien. Wat hebben zijn foto’s met u gedaan?
‘We zijn anderhalf jaar bezig geweest met de montage, en hebben toen veel naar ze gekeken. Want de foto’s moesten het hart van de film worden. Soms werd het ons te veel en moesten we stoppen omdat we aan het huilen waren. Het was simpelweg too much.'
Bent u veranderd doordat u gedwongen werd door zijn ogen te kijken?
‘Ik heb nooit zo intensief naar andermans foto’s gekeken als naar die van Salgado. En ik begrijp waarom hij zijn camera moest neerleggen en iets anders moest gaan doen omniet heel cynisch te worden. Ik begrijp ook dat wat hem kon redden de natuur was. Ik was blij toen we in de documentaire eindelijk op dat punt aankwamen. Dat we ons eindelijk konden bevrijden uit die poel van ellende.’
De film eindigt inderdaad opvallend optimistisch.
‘Het is prachtig om te zien hoe iemand die alle reden heeft om heel negatief te worden, vaststelt dat het nog niet zo slecht op aarde is. Want dat is wat hij met het Genesis-project aan ons wil laten zien. Dat de helft van de aarde nog onaangetast is. Dat we moeten koesteren wat we hebben en ons niet laten overweldigen door de schade die al is aangericht. En Salgado heeft bewezen dat je processen kunt omkeren. Op een onvruchtbaar, kapotgeboerd stuk familiegrond heeft hij bomen geplant. Twee miljoen stuks. En langzaam heeft hij, samen met zijn vrouw Lélia, die grond veranderd in subtropisch regenwoud en heeft hij de aarde weer nieuwe longen gegeven. Dat is vooral belangrijk in een land als Brazilië, waar door de intensieve bewerking van de grond gebieden groter dan jouw thuisland Nederland zijn vernietigd.’
Deelt u zijn optimisme?
‘Ik ben een geboren optimist, en het is altijd prettig om bondgenoten te vinden.’