'Een combinatie van moed en elegantie,' zegt de Chileense cineast Sebastián Lelio op de vraag wat een vrouw in zijn ogen fantastisch maakt. Hij skypet vanuit Brussel, waar hij bezig is met de afwerking van zijn volgende film. Maar nu gaat het over Una mujer fantástica, die dit jaar in competitie draaide op het Filmfestival van Berlijn en de opvolger is van festivalhit Gloria, die daar in 2013 de Zilveren Beer won voor beste actrice. Zoals Gloria een film was over een moedige, elegante vrouw van rond de zestig, zo is Una mujer fantástica een film over een moedige, elegante transgendervrouw genaamd Marina. Wanneer haar vriend plotseling overlijdt krijgt ze enorme tegenwind te verduren van zowel zijn familie als van de autoriteiten. Lelio brengt die tegenwind in een fantastisch shot zelfs letterlijk in beeld, alsof Marina standhoudt in een orkaan. Hoe vond hij Daniela Vega, de fantastische vrouw die Marina speelt?
In Una mujer fantástica, over de transgendervrouw Marina, vraagt Sebastián Lelio (Gloria) zich af wat iemands identiteit bepaalt: diens persoonlijkheid, of de manier waarop anderen die waarnemen?
'De labels die we als samenleving hanteren zijn een vorm van geestelijke luiheid'
Lelio: ‘Omdat ik geen transgendervrouwen kende, ging ik naar ze op zoek en ontmoette ik er enkele in Santiago. Zij zeiden: “Je moet Daniela Vega ontmoeten: zij is fantastisch.” Daniela werd mijn adviseur en leerde me dingen waar ik geen beeld van had. Dat er bijvoorbeeld een wezenlijk verschil is tussen een transgender en een travestiet: een transgenderpersoon is niet verkleed. Maar ook dat seksuele identiteit niet noodzakelijkerwijs gerelateerd is aan iemands lichamelijke verschijningsvorm. Identiteit is een vloeiend iets, afhankelijk van om wie het gaat. Er zijn ontelbare invalshoeken om het leven te ervaren, terwijl we de neiging hebben vanuit slechts enkele labels te functioneren. De labels die we als samenleving hanteren zijn een vorm van geestelijke luiheid. Wanneer je ze terzijde schuift, begin je de mensen te zien die erachter schuilgaan. Omdat Daniela zoveel verhalen aandroeg waar het script beter van werd, werd het voor mij gaandeweg duidelijk dat zij de ideale Marina was. Daarom vroeg ik haar voor de rol.’
Daniela Vega in Una mujer fantástica
Boksbal
In Nederland was wijziging van geslacht in officiële documenten tot voor kort alleen toegestaan voor transgenders na een lichamelijke operatie en verplichte sterilisatie. Pas sinds drie jaar volstaat een deskundigenverklaring die stelt dat de overtuiging tot het andere geslacht te behoren blijvend van aard is. Die maakt een registratieverandering mogelijk zonder lichamelijke ingrepen. In Chili zijn transgenders in juridisch opzicht nog altijd non-existent. In de film komt dat terug in een scène waarin Marina tegen haar zin wordt aangesproken met de jongensnaam op haar geboorteakte. Lelio: ‘Een situatie gegrepen uit het leven van Daniela.’ En de boksbal waartegen ze haar frustratie botviert als ze thuiskomt? Lelio: ‘Dat idee komt weer van mij. Ik wilde geen slachtoffer van Marina maken, dat als een zwart gat alle energie opzuigt, maar een personage met kracht en moed: een bron van pure schittering.’
Lelio laat Marina dan ook niet in de verdediging schieten wanneer ze wantrouwend of agressief tegemoet wordt getreden. Met haar grote bruine ogen kijkt ze haar opponent slechts aan als een grootmoedige jezusfiguur. Haar zwijgende blik kaatst als een spiegel.
Lelio: ‘De film opereert als een driehoekig spel: wij kijken hoe anderen over Marina oordelen, maar Marina kijkt naar ons, soms zelfs direct. Ze vraagt ons: “Wat vind jij, wat voel jij?” Op een bepaalde manier is ze enigmatisch, wat eraan bijdraagt dat die uitwisseling tussen toeschouwer en personages werkt, omdat het een film is over standpunten en perspectief. Iemand bekijken en benoemen zegt meer over degene die kijkt en benoemt dan over degene die wordt bekeken of beoordeeld. Dus onthullen de andere personages die haar veroordelen niets over haar, maar iets over zichzelf.’
Labels
En daarmee raken we aan de tweede betekenis die Lelio beoogde met de titel van zijn ‘polymorfe, multitonale, multibeleefbare transgenderfilm’: dat de verbeeldingskracht van de beschouwer bepaalt in hoeverre hij zich met Marina identificeert.
Lelio: ‘Is ze fantastisch in de zin van geweldig, of omdat ze het resultaat is van onze fantasie? Is ze gek, of heeft ze het recht dat te zijn? Moet ze binnen blijven, of mag ze de straat op? Cinema is een oefening in geestelijke elasticiteit.’
Denkt Lelio dat we ooit afkomen van die labels waarmee we zo geneigd zijn elkaar tegemoet te treden?
‘Het is goed om over labels, taal en woorden te praten, maar we moeten er poëzie van maken om de beperkingen ervan te boven te komen. Om toegang te krijgen tot wat nog niet benoembaar is. In de hoop dat je tegen het eind van het verhaal geen transgendervrouw meer ziet; geen vrouw; geen persoon, maar – misschien – jezelf! Gereflecteerd in de blik die Marina aan het slot op je richt. Zodat misschien, voor een moment, jij dat bent.’