Aleksandr Sokoerov leerde de jonge regisseur Kantemir Balagov ‘nieuwe manieren om naar films te kijken’. Het indrukwekkende resultaat hiervan is het intense familiedrama Tesnota.

Veel lezen, dat was het advies dat de jonge regisseur Kantemir Balagov (1991) kreeg van zijn beroemde landgenoot Aleksandr Sokoerov. Dus las Balagov literatuur uit Rusland, maar ook van ver daarbuiten. ‘Ik kreeg daardoor een heel andere kijk op de wereld,’ herinnert Balagov zich als ik hem eind januari spreek in Rotterdam. Hij is daar met zijn debuutfilm, Tesnota, die geselecteerd werd voor het International Film Festival Rotterdam (IFFR) en eerder in Cannes door de internationale filmkritiek al onderscheiden werd met de Fipresci-prijs.

Tot zijn ontmoeting met filmmaker Sokoerov maakte Balagov vooral hypergewelddadige webseries in de trant van Quentin Tarantino. ‘Dat begon als pielen met een camera, pas daarna kwamen er verhalen bij. Het was slecht, echt heel slecht, maar ik had dan ook nooit les gehad.’

Zo slecht zal het niet geweest zijn, want in 2010 wordt Balagov – op basis van die webseries – uitgenodigd door Sokoerov om deel te nemen aan een workshop die de gerenommeerde filmmaker zal geven aan de universiteit van Naltsjik, hoofdstad van de Russische deelrepubliek Kabardië-Balkarië in de Noordelijke Kaukasus en woonplaats van de jonge Balagov.

‘Sokoerov heeft mij gemaakt,’ bekent Balagov. ‘Hij leerde me nieuwe manieren om naar films te kijken. Nu weet ik dat elke beweging van de camera iets over het verhaal moet vertellen, of kleur moet geven aan de emoties. Dat alles met elkaar samenhangt.’

Sokoerovs wijze lessen zien we terug in het intense familiedrama Tesnota, wat letterlijk ‘beklemming’ betekent, en als Engelse titel het wat minder geladen Closeness heeft meegekregen. De beklemming is voelbaar in het orthodox-joodse gezin van de 24-jarige Ilana. Haar jongere broertje wordt vlak voordat hij zou gaan trouwen ontvoerd en haar ouders proberen wanhopig het gevraagde losgeld bij elkaar te krijgen. Alle mogelijkheden worden onderzocht, ook het uithuwelijken van de eigenzinnige, vrijgevochten lana.

© Lenfilm Studios / Contactfilm

Tesnota

Ilana’s broer wordt gekidnapt, maar daar zien we in de film niets van. U blijft liever bij Ilana.
Balagov: ‘Dat heb ik uit de literatuur. Ik wilde de verstikkende verhoudingen binnen het gezin laten zien. En ook hoe mensen zich in crisissituaties heel anders – en vaak verkeerd – gaan gedragen. In literatuur proberen schrijvers uit te leggen waarom mensen dat doen, zodat we ze kunnen begrijpen en met ze meevoelen.’

En uw sympathie ligt bij de rebelse Ilana?
‘Zeker, want ik ben haar. Ik denk dat in elke man iets van een vrouw zit, en omgekeerd. Als je schrijft, moet je een hermafrodiet zijn, zodat je alle twee kan begrijpen. Toen ik samen met coschrijver Anton Yarush aan het personage werkte, heb ik dan ook bewust een genderneutrale positie ingenomen.’

Maar op een gegeven moment besluiten jullie toch dat jullie hoofdpersoon een vrouw is. Waarom?
‘Omdat vrouwen de helden van nu zijn. En omdat de rol van een vrouw in de Kaukasus nogal statisch is. Ze is veroordeeld tot het huis. Het wordt veel interessanter wanneer we haar zien vechten voor meer onafhankelijkheid. Aanvankelijk ging het verhaal over twee broers, maar dat werd te voorspelbaar. Een man zou bovendien de morele verplichting hebben op te komen voor zijn broer. Dan wordt het een rationele beslissing. Ilana handelt vanuit haar hart.’

'Inmiddels weet ik dat er in oorlogen geen goed of slecht is'

Kantemir Balagov

Ilana komt uit een Joods gezin en valt voor een moslim. Bij hem thuis ziet ze op een video hoe Tsjetsjeense strijders een Russische soldaat vermoorden. Dat zijn echte beelden, wat nogal wat commotie veroorzaakte in Cannes. Mensen liepen boos weg uit de screening. Waarom wilde u die gruwelijke beelden in uw film hebben?
‘Ik wilde de context laten zien. Ik kan me nog goed herinneren, al was ik toen pas een jaar of acht, dat ik op de staatstelevisie beelden van de gevechten in Dagestan zag. Voor de beelden werden vertoond, zeiden ze altijd dat kinderen en zwangere vrouwen de deur uit moesten, wat ik natuurlijk niet deed. Ik herinner me de enorme spanning, omdat we bang waren dat de oorlog in Tsjetsjenië de grens over zou gaan en ons zou bereiken. Dat is een deel van het antwoord. Een andere reden is dat ik in 2003 of 2004, ik was een jaar of dertien, met vrienden een tape heb gezien waarop precies die beelden uit de film stonden. Dat had een diepe, emotionele impact op ons. We hebben de tape keer op keer bekeken. Vraag me niet waarom, maar we waren gebiologeerd.’

U bent Kabard, geboren in een moslimgezin, sympathiseerde u met de Tsjetsjenen?
‘De tape ging over hoe iemand gemarteld en vermoord werd. De fascinatie was niet politiek. Ik zag hem toen ik nog jong was, maar inmiddels weet ik dat er in oorlogen geen goed of slecht is. De Tsjetsjenen deden verschrikkelijk dingen, maar de Russen ook.’

Een recensent van Variety was niet blij met de beelden. Hij vond ze onethisch, omdat we niet van tevoren waren gewaarschuwd dat we ze te zien zouden krijgen…
‘Daar had ie wel gelijk in. Net als destijds op de staatstelevisie wordt er in Rusland bij de vertoning van Tesnota vooraf gemeld dat er beelden te zien zullen zijn waarin iemand vermoord wordt. Het verbaasde me dat dit niet in Cannes gebeurde.’

Heeft u er achteraf spijt van dat u ze in de film heeft gebruikt?
‘Nee, want verrassing kan heel krachtig zijn.’

Meer over Tesnota