'Grote kunst is alleen mogelijk in volledige vrijheid'

‘Als ik filmjournalist was, zou mijn eerste vraag aan een regisseur altijd zijn: “Had u bij deze film de volledige vrijheid om precies de film te maken die u voor ogen stond?” Ik zou willen weten of anderen zich met de film hadden kunnen bemoeien, zodat het resultaat iets was geworden waar iedereen water bij de wijn had gedaan. Als een regisseur zou antwoorden dat hij geen volledige vrijheid had gehad dan wist ik dat hij eigenlijk de conciërge van die film was geweest, in plaats van de eigenaar van het hotel.’

De Duitse regisseur Florian Henckel von Donnersmarck (1973) liet er op het afgelopen festival van Venetië geen misverstand over bestaan: voor hem is kunst pas kunst als het gemaakt is door een en dezelfde persoon. Niet toevallig gaat de film waarmee hij in Venetië was, het epische drama Werk ohne Autor, over een talentvolle jonge kunstenaar, Kurt, die zijn eigen stijl moet zien te ontdekken.

Ik sprak laatst met Laurie Anderson en zij zei: ‘Ik maak kunst om vrij te zijn.’
Henckel von Donnersmarck: ‘Mooi gezegd.’

Maar kan je als regisseur wel vrij zijn?
‘Zeker wel. Als regisseur heb ik altijd volledige artistieke vrijheid. Iedere regisseur die dit voor hij begint niet zwart-op-wit heeft laten vastleggen, en dat vervolgens in bloed heeft laten ondertekenen, is gek. Het is al moeilijk genoeg om een film te maken, maar als anderen je werk ook nog eens kunnen veranderen, wordt het zinloos. Film heeft een dictator nodig, of nee, dat klinkt te negatief… een alleenheerser. Bij voorkeur een goede en barmhartige. Maar er moet iemand zijn die alles toetst. Niet om zijn smaak aan anderen op te leggen, maar om te fungeren als leugendetector. Om te kijken of alles nog steeds klopt. Grote kunst – en het maakt niet uit in welk medium – is alleen mogelijk in volledige vrijheid.’

Dus onmogelijk in Hollywood?
‘Weet je, er zijn nog verrassend veel mensen die zelfs in Hollywood vrij kunnen werken. Denk maar aan iemand als Paul Thomas Anderson [van onder meer Magnolia, There Will Be Blood en Phantom Thread, GB]. En ook grote publieksfilms als Spider-Man van Sam Raimi of Tim Burtons Batman zijn volstrekt eigenzinnige films. Ik durf te wedden dat niemand zich daarmee bemoeid heeft. En die vrijheid kan je overal en op elk terrein afdwingen. Als je je maar vol overgave stort op wat je doet. Hoe zei Laurie het ook alweer?’

Ik maak kunst om vrij te zijn.
‘Precies! Ook Werk ohne Autor is een film over bevrijding. Kurt wordt eerst geïndoctrineerd door de nazi’s en later door de communisten, die hem hun visie over kunst willen opleggen. Daar moet hij van losbreken. Hij moet diep in zichzelf kijken en dat is eng. En dan moet hij zich ook nog eens losmaken van zijn dominante en machtige schoonvader, professor Seeband.’

Er zit een scène in Werk ohne Autor waarin die Seeband, toch wel de grote schurk in de film, op miraculeuze wijze de hoogzwangere vrouw van een Russische officier redt. Ik werd door die scène – tot mijn eigen verrassing – diep geraakt.
‘Schurken worden in films, zelfs in goede films, vaak heel simplistisch neergezet. Ze zijn puur slecht. Het enige wat ontbreekt zijn de hoorns, maar zo zit de wereld niet in elkaar. Als de nazi’s zo slecht waren geweest als ze in Hollywoodfilms worden afgebeeld dan had iedereen in Duitsland destijds in het verzet gezeten. Nazi’s hadden ook goede en aantrekkelijke kanten, wat veel te maken had met de omstandigheden. Dat is wat ik in die scène wilde laten zien.’

Ik dacht dat het misschien nog iets anders was, want ik had iets vergelijkbaars op het moment dat Kurt ontdekt wat de essentie van zijn kunst moet zijn. Alsof ik geraakt word door het feit dat ik – net als bij professor Seeband – getuige ben van hun virtuositeit.
‘Ah, op die manier. Ik denk dat iedereen één opdracht heeft in het leven en dat is de beste versie van jezelf worden. Mijn zoon vraagt me regelmatig wat mijn grootste wens is. Volgens mij stelt hij die vraag vaker, omdat hij stiekem hoopt op een ander antwoord, maar ik zeg altijd: “Ik wens dat ik mijn mogelijkheden altijd ten volle zal benutten.” Ik wil dat ik me achteraf niet hoef af te vragen wat ik allemaal nog meer had kunnen doen, wat ik allemaal heb laten liggen. In mijn films zie je dan ook vaak mensen die hun grenzen proberen te verleggen. Dat is – in het geval van Seeband – niet per se richting het goede, maar ze proberen zichzelf wel continu te verbeteren. En dat maakt ze ontroerend.’