Peetvader van de onafhankelijke Chinese cinema wordt hij wel genoemd, de 48-jarige Jia Zhangke, regisseur van arthousehits als Unknown Pleasures (2002), Still Life (2006) en A Touch of Sin (2013). En ook: chroniqueur van het in rap tempo veranderende China, waar de veranderingen zo snel gaan dat de meeste burgers ze niet kunnen volgen. Maar bovenal is Jia verhalenverteller. Over ongelukkige en onmogelijke liefdes.
In zijn nieuwste film, Ash Is Purest White, volgen we de lokale gangsterbaas Bin en zijn lief Qiao. In drie verschillende periodes – 2001, 2006 en 2018 – zien we hoe hun relatie gaandeweg verandert en hoe Qiao, prachtig gespeeld door Jia's eega Zhao Tao, steeds sterker en bepalender wordt. De namen Bin en Qiao en ook de locaties waar de film zich afspeelt, de steden Datong en het gebied rondom de Drieklovendam, kennen we nog uit Unknown Pleasures en Still Life. Maar een echt vervolg is Ash Is Purest White niet.
Op het afgelopen festival van Rotterdam legde Jia uit hoe dat zit: ‘Toen ik de eerste versie van het script van deze film had gemaakt heetten de personages niet Qiao en Bin, en speelde de film zich niet af in Datong en de Drieklovenregio. Maar toen ik dat script doorlas, leek het alsof de verhalen van deze twee personen de verhalen waren die ik in Unknown Pleasures en Still Life nog niet verteld had. Waarna ik de locaties veranderde in Datong en de Drieklovenregio en de namen in Bin en Qiao.’
De echte held in het Chinese misdaaddrama Ash Is Purest White is een heldin. Gangsterlief Qiao blijkt veel sterker dan haar geliefde Bin.
'Het lijkt alsof Qiao niets heeft, maar haar grootste bezit is dat ze zichzelf is gebleven. In de echte wereld zijn veel mensen zichzelf kwijtgeraakt.'
Lijkt het China van nu op het China dat u destijds voor u zag?
Jia: ‘De grootste verandering in China is de snelle economische ontwikkeling, de enorme verandering van de welvaart. We gingen van een planeconomie naar een markteconomie en zijn nu een economische wereldmacht. Ik had gehoopt dat deze verandering veel meer persoonlijke ruimte en vrijheid zou brengen. Maar in de afgelopen tijd zijn er ook heel veel mooie dingen tussen mensen verdwenen.’
Een van de personages heeft het in de film over het feit dat alles draait om snelheid, en dat je daardoor zo veel mist. Ziet u dat ook zo?
‘Dat gevoel hebben veel Chinezen. De hele maatschappij is nu gericht op efficiëntie. We zijn een bedrijf geworden. Alles draait om economisch gewin. Maar hoe meer het om efficiëntie gaat, hoe kleiner de persoonlijke ruimte is.'
Veel in de film draait om het behoud van de codes die gelden in de gangsterwereld van Bin en Qiao. Iets wat in het Chinees wordt aangeduid met het woord ‘jianghu’. U wilde niet dat dat woord vertaald zou worden. Waarom niet?
‘In het Engels of in andere talen kun je niet één woord vinden om jianghu mee te vertalen. Het is een te ingewikkeld concept. De kijkers begrijpen het wel als ze de film hebben gezien. In de Chinese cultuur betekent jianghu: mensen die hun huis hebben verlaten om op zoek te gaan naar meer kansen in hun leven. Maar ook mensen die buiten de samenleving staan of in de maffia zitten.’
De held van de film is een heldin. Qiao is veel sterker dan Bin.
‘De Chinese maatschappij is nog steeds een patriarchaat. Maar in deze nieuwe tijd verloochenen mannen zichzelf in hun jacht naar geld en macht. Veel vrouwen streven deze waarden niet na. Zij kunnen hun persoonlijkheid behouden en hun eigen leven leiden.’
Zhao Tao in Ash Is Purest White
Uw films worden bejubeld en met prijzen overladen op festivals, hoe doen ze het in China?
‘Dit is mijn best bekeken film tot nu toe. Hij heeft bijna drie miljoen kijkers getrokken en veel discussie veroorzaakt. Dat heeft te maken met de huidige tijd. Deze film loopt van 2001 tot het heden. Dat is een periode die veel kijkers zelf ook hebben meegemaakt. Iedereen heeft gezamenlijke herinneringen aan die tijd. Aan de andere kant laat deze film ook de onderwereld zien, en er zijn niet zoveel Chinese films die over het echte jianghu-leven gaan. Bovendien worden veel kijkers geraakt door de vrouwelijke hoofdpersoon. Het lijkt alsof Qiao in deze film niets heeft, maar haar grootste bezit is dat ze zichzelf is gebleven. Terwijl in de echte wereld veel mensen zichzelf zijn kwijtgeraakt.’
Hoe ziet u de toekomst van uw land?
‘Ik denk dat er voor China geen weg terug meer is. We moeten vooruitgaan en er moet meer openheid en vrijheid komen. China is veertig jaar geleden opengesteld en er zijn al verschillende generaties die in deze situatie zijn opgegroeid. De mensen hebben nu internet, kunnen reizen en in het buitenland studeren. Het is nu heel gewoon om contact te hebben met de buitenwereld.’
Zou u China verlaten?
‘Absoluut niet. Als regisseur heeft China me altijd getrokken. Dit land inspireert me om mijn gevoelens te uiten. China maakt een ongekende verandering door die al veertig jaar gaande is. Dat moet gefilmd worden. Dit is het beste land om op beeld vast te leggen.’