Sebastian Meise over Grosse Freiheit: 'Ik vond het bizar dat hier zo weinig over bekend is'

Het zijn bekende, indringende archiefbeelden: de Duitse concentratiekampen die worden bevrijd, uitgemergelde gevangenen die door geallieerde soldaten naar buiten worden geleid. Minder bekend is het feit dat sommige van die gevangenen meteen opnieuw werden opgesloten. Niet omdat ze iets ernstigs hadden misdaan, maar wederom vanwege hun identiteit. Deze mannen waren voor de oorlog opgepakt op grond van Paragraaf 175, een Duitse wet die homoseksuele handelingen verbood. En nu, na de onderbreking van het nazikamp, moesten ze de rest van hun straf uitzitten.

De Oostenrijkse cineast Sebastian Meise vertelt: ‘Ik stuitte op dit relatief onbekende gegeven toen ik een boek las over de queergeschiedenis van Hamburg. Ik wilde er meteen meer over weten, het is zoiets onvoorstelbaars: dat je door een hel bent gegaan en eindelijk wordt bevrijd, maar alleen voor jou houdt die hel niet op. En wat de geschiedenis extra wrang maakt, is dat het hier in feite gaat om een naziwet. Paragraaf 175 stamde uit de negentiende eeuw en stond voor de oorlog al ter discussie, maar werd in de jaren dertig nog eens flink aangescherpt door de nazi’s. Na de oorlog bleef in West-Duitsland de naziversie van de wet van kracht. Pas in 1969 werd de wet afgezwakt, en in 1994 helemaal geschrapt.’

Meise maakte een indrukwekkende film over een slachtoffer van Paragraaf 175. In Grosse Freiheit volgen we de homoseksuele Hans (Franz Rogowski), die in 1945 van een nazikamp wordt overgeplaatst naar een Duitse gevangenis. In de tientallen jaren die volgen zal hij daar steeds opnieuw worden opgesloten. Geleidelijk ontstaat er een hechte vriendschap met een medegevangene, de stugge, verslaafde Viktor (Georg Friedrich).

Het venijn van de film zit hem vaak in details. Zoals de vanzelfsprekendheid waarmee een Amerikaanse soldaat Hans naar de gevangenis leidt.
Meise: ‘Ja, zo ging dat. Veel geallieerde soldaten hadden in hun eigen land net zulke wetten en vonden dit dus niet per se problematisch. Tijdens mijn research stuitte ik zo op allerlei details waar we nu echt van opkijken.’

Dacht u meteen aan een film toen u las over Paragraaf 175?
‘Ja. Ik vond het bizar dat hier zo weinig over bekend is, het is nog maar zo kort geleden gebeurd allemaal. Deze mannen konden werkelijk geen kant op, ze waren vogelvrij. En nadat de wet was herzien, zijn ze nooit officieel vrijgesproken van hun eerdere straffen. Voor de wet bleven ze criminelen. Overigens ging het in Oostenrijk, waar ik vandaan kom, ook zo – alleen kwamen de versoepeling en afschaffing van de wet daar nog iets later.’

Is hoofdpersoon Hans gebaseerd op een historische figuur?
‘Hij is samengesteld uit verschillende bestaande mannen. Met mijn coscenarist Thomas Reider heb ik uitvoerig onderzoek gedaan. In het Gay Museum in Berlijn hebben we veel getuigenissen ingezien, en in een beroemde gaybar in Wenen spraken we uitgebreid met verschillende oudere bezoekers. Die hadden echt allemaal ervaring met politievervolging en gevangenisstraffen in de sixties. De verhalen bevatten zo veel overeenkomsten dat er als het ware vanzelf een personage uit kwam rollen. Wat me vooral trof was de houding van de meeste slachtoffers: een mengeling van berusting en trots – echte gaypride eigenlijk. Ze konden niets aan hun lot veranderen, dus probeerden ze het met opgeheven hoofd te ondergaan. Al was er natuurlijk ook een hele groep die de onderdrukking niet aankon en zelfmoord pleegde.’

De film snijdt veel heftige, emotionele thema’s aan, maar is nooit melodramatisch of sentimenteel. Hoe wist u de juiste toon te treffen?
‘Dat was voor mij de grootste uitdaging: steeds de juiste balans vinden tussen rauwheid en tederheid. Dat werkte door in elke keuze, of het nu ging om belichting, muziek of wat dan ook. Ik vond het belangrijk om alles eerlijk over te brengen: de bruutheid van de onderdrukking en het gevangenisleven, maar ook de verlangens van de mannen, en hun kwetsbaarheid.’

Hans wekt niet van meet af aan sympathie op.
‘Ik wilde ervoor waken hem direct als een ultiem slachtoffer neer te zetten. Daarom begint het verhaal ook niet in het nazikamp. In Hollywood heb je van die scenariowetten: laat je hoofdpersoon in een vroeg stadium een kat redden of zo. Daar heb ik niks mee. Echte mensen zijn complex, het duurt even voor je ze leert kennen. Natuurlijk wilde ik ook weer niet dat kijkers een hekel zouden krijgen aan Hans. Daarom is Franz Rogowski zo goed in de rol, hij heeft van nature iets enigmatisch.’

Voor hem en tegenspeler Georg Friedrich moet de film een intense ervaring zijn geweest. Hoe hebben ze zich voorbereid?
‘Zowel Franz als Georg is het soort acteur dat niet van repeteren houdt, maar het liefst meteen ergens induikt. Ze gedijen allebei goed bij heftige, intense rollen, daarom wist ik eigenlijk meteen al dat ik dit duo wilde hebben. Ik geloof erg in vriendschap als basis om een film te maken, dus hebben we vooraf veel met elkaar gepraat en gewoon in de kroeg gezeten. Dat werkte goed, op de set verliep alles heel soepel – nou ja, met de acteurs dan. Technisch was het een zwaar project, onder meer omdat we in een echte gevangenis filmden, in kleine, koude cellen waar geen hele crew in paste. Maar dat hielp de acteurs dan weer, omdat zo vanzelf een zekere intimiteit ontstond.’