Op 9 juni eindigde in de vs het derde seizoen van de hbo-fantasyserie
Game of Thrones. Aan het eind van de enerverende slotaflevering spreekt
koningin Daenerys Targaryen het door haar bevrijde slavenvolk van de stad Yunkai
toe: ‘Daerves jevys tepagon yne sytilibos daor. Jemele meri sytilibas. Lo
ziry arli jaelat, jamelo syt ziry mazemagon jemo bevilza. Tolvies jemys.’
Dat is Hoog-Valeryaans en betekent: ‘Het is niet aan mij u uw vrijheid te geven
. Uw vrijheid behoort toe aan u en u alleen. Als u haar terugwilt, moet u haar
zelf nemen. Ieder van u.’ Het volk reageert met een gescandeerd, aanzwellend: ‘
Mhysa! Mhysa!’ De koningin, ongerust, tot haar tolk: ‘Wat betekent dat?’
Tolk: ‘Dat is Oud-Ghiscari, het betekent “moeder”.’
Opluchting alom
, de camera zwenkt omhoog tot overzichtsbeeld van koningin omringd door
liefhebbend volk, de aftiteling start.
David J. Peterson ontwierp de talen die gesproken worden in Game of Thrones. ‘Om het authentiek te maken, heeft een taal historische diepte nodig.’
Overtuigende
taal
Het Hoog-Valeryaans bestaat net als het Dothtraki alleen in
de fictieve koninkrijken van Game of Thrones, maar de talen hebben een volledig
ontwikkelde grammatica en uitgebreide woordenschat. Als volgend jaar het nieuwe
seizoen uitgezonden wordt, zullen we wellicht ook kennismaken met het Oud-
Ghiscari. Dat moet ook wel: de fanatieke fanschare laat zich niet afschepen met
exotisch klinkend gebrabbel.
Game of Thrones is gebaseerd op de
boeken van George R.R. Martin. Diens grote voorbeeld J.R.R. Tolkien schreef zijn
boeken over Midden-Aarde eigenlijk in eerste instantie om zijn zelfbedachte
talen een leefwereld te geven. Martin niet, hij bedacht een stuk of wat woorden
Dothraki en ging toen verder met het uitwerken van ingewikkelde verhaallijnen en
opvoeren van honderden verschillende personages.
Toen betaalzender
HBO besloot de populaire boeken te verfilmen, werd snel duidelijk dat de
exotische volkeren een overtuigende taal nodig hadden. Daarom wendden de
producenten zich tot de Language Creation Society: een internationale
gemeenschap van liefhebbers die zich bezighouden met het ontwikkelen van
zelfbedachte talen. HBO schreef een wedstrijd uit, een kolfje naar de hand van
voorzitter David J. Peterson (32). Hij werkte twee maanden lang elke dag twaalf
tot veertien uur aan de ontwikkeling van het Dothraki. De producenten kregen een
vuistdik pak papier op hun bureau: de vocabulaire van zo’n 2000 woorden, de
grammatica en de vertaling van de dialogen uit de pilotaflevering. Om de
correcte uitspraak te laten horen, nam hij de honderden zinnen op. Toch vond
Peterson die wedstrijd eigenlijk een verachtelijke manier van doen. ‘Er was geen
enkele beperking aan de opdracht gesteld. Het kostte gigantisch veel tijd. Ik
had het twijfelachtige geluk dat ik op dat moment werkloos was.’
Hiërogliefen
De Californiër vindt het geen enkel probleem om ’s
avonds laat op te blijven zodat we in de Nederlandse ochtend met hem kunnen
skypen. We zien hem in een studentikoos aandoend appartement. Achter hem een
slordig opgemaakte slaapbank, aan de muur oorkondes en prenten van hiërogliefen
. Voor we aan het interview beginnen, wil hij nog het een en ander weten. Hoe je
mijn achternaam uitspreekt, en het woord ‘huis’. Hij kopieert de klanken
feilloos. ‘Die Nederlandse tweeklanken vind ik zo lastig. Net als de naam van
jullie luchthaven. That just blows your mind.’
Nog
verbluffender is de talenkennis en -liefde van Peterson. ‘Ik werd op een ochtend
wakker en besloot dat ik zoveel mogelijk verschillende talen wilde leren. Dus
ik begon thuis Frans en Latijn te studeren. Het jaar erop koos ik Duits als
schoolvak. Op de universiteit leerde ik Arabisch, Russisch, Esperanto, Frans en
midden-Egyptische hiërogliefen. Als postdoc heb ik ook Amerikaanse gebarentaal
geleerd. Ik had graag nog Japans, Spaans en Turks erbij willen nemen, maar dat
paste helaas niet in mijn studieroute. Ik had als hoofdvakken namelijk Engelse
letterkunde en taalwetenschappen.’
Gevraagd naar zijn favoriete
talen beginnen de ogen van Peterson te glimmen. ‘Ik ben echt verliefd geworden
op het Arabisch. De drieconsonantenstructuur van Semitische talen is zo anders
dan wat we het Westen kennen. Ook het Hawaïaans vind ik schitterend.’ Er volgt
een begeesterde en gedetailleerde uitleg van de schoonheid van de evolutie van
het uitspraaksysteem.
‘Mijn liefde voor taal zou je kunnen
vergelijken met die van een lepidopterist; iemand die vlinders bestudeert.
Schrijver Vladimir Nabokov bijvoorbeeld. Hij was een groot liefhebber van
vlinders en bestudeerde ze nauwkeurig. En hij heeft ook eens een zeer accurate
tekening gemaakt van een mogelijke vlindersoort. Een die niet bestaat, maar die
zomaar had kunnen voorkomen in de natuur.’
Conlangers
En zo zijn we bij Petersons huidige werk aangekomen: het ontwerpen van talen. ‘
In 2000 kwam ik op het idee om zelf een taal te bedenken. Toen dacht ik
eigenlijk dat ik de enige was. Ik had een vak Esperanto gevolgd, dus ik wist dat
het concept bestond, maar ik had geen idee dat er wereldwijd zo veel mensen
talen ontwikkelen, zeker niet voor hun plezier.’
Bij de Language
Creation Society vond hij verwante zielen: de conlangers (naar constructed
language). Sommige conlangers verzinnen een taal om een theoretisch concept uit
te werken, zoals een taal zonder werkwoorden. Maar de meeste proberen
natuurlijke taal zoveel mogelijk te benaderen. Ze baseren hun systemen op de
historische taalkunde en kennis van bestaande talen die uit contact tussen
verschillende groepen sprekers zijn ontstaan.
‘Het is een heel
warme en open gemeenschap,’ zegt Peterson. ‘Iedereen deelt zijn werk en moedigt
elkaar aan. Sommigen werken hun hele leven aan één bepaalde taal. Anderen, zoals
ik, beginnen steeds weer aan een nieuw project.’ Op zijn website staan dertien
talen beschreven die Peterson zelf ontwierp. Daaronder Zhyler, een taal
gebaseerd op het Turks met 57 naamvallen – een eerbetoon aan de verpakking van
Heinz’ ketchup (‘57 varieties’).
Verder heeft hij een eigen
gebarentaal ontwikkeld en de toontalen Sheli – waarin alleen klanken voorkomen
die Peterson echt mooi vindt – en Njaama, geïnspireerd door de muziek van de
Senegalese zanger Baaba Maal. En passant maakte hij ook nog een alternatieve
spelling voor het Engels.
Scheldwoorden
Die
creativiteit liet hij ook los op de eerste taal die hij voor Game of Thrones
ontwierp, het Dothtraki. Voor hij aan de slag ging, verdiepte hij zich in de
cultuur van het wilde nomadenvolk. ‘Om het authentiek te maken, heeft een taal
historische diepte nodig.’
De Dothraki kennen unieke metaforen en
scheldwoorden. ‘Je loopt als een klein jongetje’ is een zware belediging voor
het volk dat zich altijd te paard voortbeweegt. Peterson baseerde zich voor de
uitspraak op de handvol woorden die Martin in zijn boeken zette. ‘Vervolgens
ging ik te werk als altijd. Klanksystemen in natuurlijke talen schikken zich in
bepaalde structuren. Toen ik de eerste klanken had, kon ik de rest als het ware
invullen.’
Peterson baseerde het bijvoeglijk naamwoord dat ‘
vriendelijk’ of ‘goed’ betekent op de naam van zijn vrouw Erin. Daarvan komt
weer het werkwoord ‘erinat’ (goed zijn) en het zelfstandig naamwoord ‘erinak’ (
dame). Het woord voor ‘vriend’ baseerde hij op de naam van zijn overleden kat
Okeo.
Het Dothraki kent nu ongeveer 4000 woorden. Nog steeds maar
een fractie van een natuurlijke taal, maar de cast van Game of Thrones kan er
prima mee uit de voeten. In tegenstelling tot zijn collega-conlangers kan
Peterson zijn eigen kunsttaal echt gesproken horen worden. De opzwepende
Dothraki- speech die krijger Drogo in seizoen één gaf is onder de fans een
klassieker geworden.
Toch lijkt het spelen met taal Peterson meer
voldoening te geven dan het feit dat miljoenen mensen zijn creatie nu horen. ‘
Als een taal alleen nog maar van jezelf is, weet je precies hoe hij moet klinken
. Maar bij meerdere sprekers is er altijd variatie. Je beste vriend kan heel
anders praten dan jij, ondanks dat je allebei dezelfde taal vloeiend spreekt.
Toen ik Dothraki voor het eerst hoorde spreken door de acteurs, was dat een heel
desoriënterende ervaring. Ze maakten foutjes, maar zelfs als ze alles goed
uitspraken, dacht ik nog: dat is niet hoe het in mijn hoofd klinkt.’ Ook wat er
gebeurt in de montagekamer kan Peterson frustreren. ‘De editors weten niet
wanneer de acteurs de tekst juist hebben uitgesproken. Dus soms belandt er een
scène in de eindmontage waarin de acteur een foutje heeft gemaakt.’
Latijn
In de eerste twee seizoenen van Game of Thrones hoorden
we vooral de rauwe klanken van het Dothraki, in het derde kwam het melodieuzere
Hoog-Valeryaans aan bod. Daar was Peterson alvast mee begonnen, toen hij
leenwoorden nodig had in het Dothtraki voor zaken waar het primitieve volk geen
naam voor kon hebben. Hoog-Valeryaans heeft in het rijk van Game of Thrones
ongeveer dezelfde status als het Latijn in het oude Europa. De taal kent acht
naamvallen en vier grammaticale geslachten. Het woord tresy (dochter) vernoemde
Peterson naar zijn 3000ste volger op Twitter.
Peterson heeft van
zijn hobby zijn beroep kunnen maken. Hij is bezig met meer projecten in
Hollywood. Hoe is het om als nerd uit de taalwetenschap in de
entertainmentindustrie te werken? ‘Ik denk dat dit beter bij me past dan een
academische carrière. In Hollywood weten ze niet zo goed wat ze met me aanmoeten
. Maar iedereen is zó aardig. Dat komt misschien ook omdat ik voor niemand een
bedreiging ben.’ De andere conlangers zullen daarentegen vast graag zijn baantje
hebben.
‘Het zou geweldig zijn als er meer mogelijkheden voor ons
waren. Natuurlijk is er geen nieuwe taal nodig voor een gewone romantische
comedy. Maar ik hoop wel dat de aandacht die Game of Thrones heeft gekregen
ervoor zal zorgen dat dit als een serieus beroep wordt gezien. Dat meer series
en films waar een kunsttaal inpast, die ook krijgen. Dan ontstaan er
carrièremogelijkheden voor mijn collega’s. Er wordt zo veel mooi en interessant
werk gedaan. Hopelijk vragen studio’s niet meer aan een willekeurig iemand om
wat woordjes te verzinnen.’
---------------------------------------------------------
Enkele
frasen in Dothraki
Athastokhdevishizar – Onzin (
letterlijk: pratende mist)
Hash yer dothrae chek? – Hoe gaat het
? (Rijd je goed?)
Shierak qiya – Komeet (Bloedende ster)
Fonas chek! – Vaarwel! (Goede jacht!)
De Hoog-Valeryaanse frase
Valar morghulis, valar dohaeris betekent: Elk mens moet sterven, elk mens
moet dienen.
Bizy sa Daenerys Targarien, Muña Zaldrizoti staat
voor: Dit is Daenerys Targaryen, Moeder der Draken.
Andere film- en televisietalen
Eldarin, Khuzdul Goldogrin,
Quenya, Sindarin: ontwikkeld door J.R.R. Tolkien voor zijn boeken en
gebruikt in de Lord of the Rings-films.
Nadsat: gesproken in A
Clockwork Orange, een combinatie van Russisch en Engels bedacht door auteur
Anthony Burgess.
Klingon: gesproken in de Star Trek films.
Vermoedelijk zijn er enkele tientallen mensen in de wereld die het vloeiend
spreken.
Na’vi: gesproken door het gelijknamige blauwe volk in de
film Avatar. Ontworpen door communicatiewetenschapper Paul Frommer.