In zijn laatste film De grote vakantie, voltooid in 2000, zegt Johan van der Keuken: 'Maar een handjevol mensen weet hoe ik ervoor sta. De hele dag over ziekte praten, wat een verveling. Ik wil gewoon rustig werken. Er is ook schaamte: niet meer te zijn als iedereen. Soms krijg je de neiging anderen van een afstand te bekijken - als door een filter.

'Al jaren geleden werd ik getroffen door een beeld van Paul Klee, Draussen buntes Leben. Het is niet meer dan een raster van lijnen dat over het papier ligt. De vlakjes buiten de lijnen zijn keurig ingekleurd. Maar je zit binnen in de stilte en kijkt naar de drukte buiten. Levende, stervende wereld, gemaakt van een stuk papier.'

Op 7 januari 2001 overleed hij. De grote vakantie was zijn afscheidsfilm geweest. Een paar maanden later verscheen het boek The Lucid Eye (uitgeverij De Verbeelding ), nog door hem zelf samengesteld en ontworpen, waarin zijn complete oeuvre als fotograaf was opgenomen: van de eerste foto uit 1953 tot de laatste uit 2000.

Hij keek terug op een periode van vijftig jaar en zette zijn werk in een nieuw perspectief. Het was een poëtisch en een contemplatief boek, vol aandacht gemaakt; intens zoekend naar het wezen van wat hij zijn hele leven heeft willen uitdrukken, zoals alleen iemand kan die nog een keer terugblikt in de wetenschap dat er geen weg verder meer is. Het was de volmaakte autobiografie van een fotograaf.

Met de film had hij verantwoording afgelegd als filmer, met het boek als fotograaf. Nu blijkt hij met nóg een boek bezig te zijn geweest dat zijn films en zijn teksten beslaat, en met nóg een film, over de liefde, geïnspireerd op het Hooglied. Het boek Bewogen Beelden is voltooid en onlangs verschenen; de film Onvoltooid Tegenwoordig, For the Time Being is niet verder gekomen dan een aantal gemonteerde fragmenten, negen minuten lang, en opent woensdag het Rotterdams filmfestival.

Johan van der Keuken (1938-2001) was filmer en fotograaf, en dat niet beide of naast elkaar, maar tegelijkertijd. Hij deed het één er niet bij ter ontspanning van het ander, er was bij hem in de aard en uitoefening van die disciplines geen verschil. Ze komen in Bewogen Beelden op bescheiden wijze samen, zoals The Lucid Eye ook weer naar zijn films verwijst. Bewogen Beelden bestaat uit drie delen: publicaties en interviews over zijn films, een montage van beelden uit zijn filmwerk, en een selectie uit de columns die hij sinds 1977 voor het filmblad Skrien schreef onder de titel 'Uit de wereld van een kleine zelfstandige'.

Het eerste deel bestaat uit langere teksten over zijn films en commentaarteksten uit die films zelf, uit beschouwingen die hij wijdde aan het werk van vrienden en lotgenoten als de dichter Bert Schierbeek, de fotografen Koen Wessing, Eddy Posthuma de Boer en Machiel Botman, de Amerikaanse fotopionier William Klein en de dankwoorden die hij uitsprak bij de uitreiking van een paar prijzen. Die langere teksten worden weer afgewisseld met korte statements, gedachtenflitsen, ontboezemingen.

Zoals deze, uit september 2000: 'Ik ben altijd jaloers geweest op schilders. Maar aan de andere kant, ga maar eens elke dag alleen naar je atelier, alleen met dat lege doek. Bovendien: de filmer heeft alles; hij is de grote non- specialist, hij kan alles een beetje, hij heeft een ideaal beweeglijk vat om alles in te gooien en opnieuw te mengen. Filmen is een niet-specifieke kunst. En dat is ook de heerlijke vrijheid ervan.' Of deze, uit 1966: 'De kunstenaar is een handelsreiziger in een ongewenst artikel, een professioneel zwartkijker en, in belangrijke mate, een tegenstemmer.'

De Skrien-columns gaan over van alles, over filmen en monteren, over herinneringen aan vrienden en collega's, maar handelen toch voornamelijk over alle aspecten van het vak. Die column moet voor hem een uitweg zijn geweest, een uitlaatklep, een zegen. 'Skrien was een onderkomen voor mij', schreef hij in 1997, 'een tuin om in te spelen.' En: 'Je zat toch maar vaak in je eentje te klooien en hier hoorde je erbij. Je kon stoeien met komma's en punten - komma d'r in, komma d'r uit - zeer principiële momenten in een tekst.'

In het middendeel - Een film van Films getiteld - roept hij op zes dubbele pagina's zijn complete cinematografie nog eens op in een magistraal montage-collage van precies honderd stills uit zijn films. Het ontstijgt het begrip collage, het is een installatie van een halve eeuw getuigen , een heel leven & werken verbeeld als een gigantisch storyboard.

Onvoltooid Tegenwoordig laat zich niet beoordelen, daar is het te kort en fragmentarisch voor. Je ziet een opzet: in de personages die erin voorkomen en in wat ze zeggen. De portretten worden doorsneden door beelden, uit de lucht genomen, van de hypnotiserende golfslag van de zee, als symbool van eeuwig leven . De gesprekken, voel je, gaan over de diepste ervaringen in het leven. Maar voor alles zich kan ontwikkelen, is het alweer afgelopen.

Het boek en dat afscheid in negen minuten laten zien hoe Johan van der Keuken die laatste maanden heeft geleefd, 'binnen in de stilte'. In retrospectief terugkijkend liet hij ons, in het boek, zijn hele leven na en in die negen minuten een flits van de essentie ervan.

Onvoltooid Tegenwoordig opent het International Film Festival Rotterdam op 23 januari. De film draait do31 17.30 Lantaren, naast Laatste woorden van Stijn van Santen. Dan wordt ook de website www. johanvanderkeuken.com gepresenteerd.