Herinnert u zich Hermann Simon nog, de jongste van Paul en Maria uit Schabbach? De lotgevallen van 'das Hermännchen' en die van de overige bewoners van dit fictieve dorp op de Hunsrück, de hoogvlakte onder de Moezel, werden verteld in de serie Heimat, waarmee regisseur Edgar Reitz tevens in brede streken de geschiedenis van 20ste-eeuws Duitsland schilderde en het beladen begrip 'Heimat' van zijn bloed-en-bodem-bijsmaak wist te ontdoen.

Het succes van deze dorpskroniek smaakte naar meer, en daarom stuurde Reitz zijn alter ego, de koppige bolleboos Hermann, naar München om hem daar te laten uitgroeien tot een beroemd componist. Die zweite Heimat verhaalt de belevenissen van een vriendenkring in het München van de jaren '60, van jonge muziekstudenten die in een roerig tijdvak op zoek gaan naar hun bestemming. In deze liefst 26 uur tellende cyclus (door de VPRO destijds in twee marathonuitzendingen vertoond) onderhouden Hermann en Clarissa, aankomend zangeres en celliste, een 'verhinderte Liebe', wat alles te maken had met hun trots en vérgaande ambitie. Nou goed, één keer hebben ze gevreeën, in hotel Acacia in de Amsterdamse Jordaan, maar dat telt eigenlijk niet. En weet u nog hoe Hermann zich toen zonder mankeren liet inpalmen door de praktische, uit zijn geboortestreek afkomstige Schnüßchen? Herman koos voor huisje-boompje-beestje, werd als het ware ingehaald door Heimat - en hij leek het wel best te vinden.

Maar wie destijds de beide series heeft gevolgd weet dat daarmee de kous niet af kon zijn. Na enige aarzeling - Die zweite Heimat was, althans in Duitsland, veel minder goed ontvangen dan Heimat - stelde Reitz een vervolg in het vooruitzicht. Maar leende de materie zich wel voor een cyclus in drie delen, met alle risico's van dien? Hier was immers geen sprake van een beproefde formule, die à la The Godfather of laat ons zeggen Terminator nog enkele malen kon worden uitgemolken. De eigenzinnige, zo niet koppige filmer Reitz heeft nooit veel water bij de wijn willen doen en zich nooit geplooid naar de vermeende wetten van het televisiebedrijf, ook al is dat steeds onmisbaar gebleken voor het bekostigen van zijn ambitieuze filmprojecten. Weliswaar kon Reitz in Thomas Brussig een succesvol scenarioschrijver uit Oost-Berlijn (Sonnenallee, Helden wie wir) aantrekken, maar het zag er lange tijd naar uit dat de kostbare onderneming, aanvankelijk Heimat 2000 geheten, geen doorgang kon vinden omdat de Duitse publieke omroepen en overige geldverschaffers niet langer zorg wilden dragen voor de benodigde middelen; ook bij de Duitse televisie speelt men tegenwoordig op safe. Reitz gaf echter geen of weinig krimp, en na vijf jaar gesteggel kon hij begin vorig jaar alsnog gaan filmen.

'Chronik einer Zeitenwende', luidt de ondertitel van deze nieuwe onderneming, en daarmee wordt gedoeld op de 'Wende', dus de val van de Berlijnse Muur en aansluitend de eenwording van Oost- en West-Duitsland, en vervolgens de komst van een nieuw millennium; Heimat 3 speelt zich af tussen 1989 en 2000, het voor Duitsland extra enerverende decennium waarmee Reitz zijn driedelige Heimat-kroniek van de 20ste eeuw afsluit. En wat te voorzien viel, gebeurt inderdaad: Hermann (Henry Arnold) en Clarissa (Salome Kammer) lopen elkaar na 17 jaar weer tegen het lijf , uitgerekend op 9 november 1989 in Berlijn, waar dirgent Hermann die avond in de concertzaal van de Philharmonie het stokje hanteert. De euforie rond de val van de Muur en de door beiden opgedane levenservaring doen hun werk; ze worden een paar en gaan in een op te knappen vakwerkhuis langs de Rijn wonen, met uitzicht op de Loreley aan de overzijde, de legendarische rotspartij die in Heimat 3 nog een prominente rol zal vervullen.

Om alvast een indruk te krijgen van wat de kijker eind 2004 te wachten staat, reizen we af naar Oberwesel, een van die vele stadjes en dorpen aan de Rijn die in folders ' schilderachtig' en 'idyllisch' heten te zijn. Klopt ook wel, want de Unesco heeft vorig jaar het 'Mittelrheintal' (tussen Koblenz en Bingen) tot werelderfgoed bevorderd. Hier ergens moet zich langs de Rijnoever genoemd vakwerkhuis bevinden, de centrale filmlocatie voor Heimat 3, waarvoor de opnamen nog tot september zullen duren.

Bovendien lijkt dit een goede uitvalsbasis om wat filmlocaties uit de eerste Heimat aan te doen. Helaas beschikt de plaatselijke Tourist-Info niet over de door mij verlangde, bij voorkeur uitgepijlde Heimat-Tour ('ja, daar zijn ze wel mee bezig, maar dat kan nog wel even duren'), maar een fiets kan ik hier wel huren, even verderop in de winkel van meneer Rauch, die onder veel meer ook in tweewielers doet. Ik bof, morgen is hij gesloten want jarig, 70 jaar, dankuwel, het gaat nog best. Het wordt een boottochtje op de Rijn, dan heeft moeder de vrouw geen rompslomp. Nee , borg voor de fiets is niet nodig, ik overnacht immers in Oberwesel? Waar? O, dat is mijn neef, die gaat morgen ook mee. De fiets kan vannacht gewoon buiten blijven staan, maar het liefst wel op slot. Vorig jaar rond de kerst was hier een Belg en die bracht z'n gehuurde fiets niet terug. En wat zei de politie? ' Daar beginnen we niet aan, alleen voor drugs komen we nog langs.' Waar moet dat heen, meneer. Ondanks de dissonante Belg weet de bezoeker zich nu al opgenomen in een uitdijend Heimat-universum.

Na enig klimwerk wordt, vlak na de gemeentegrens van Oberwesel, het fraaie 'Fachwerkhaus' met dito 'Rheinblick' gevonden. Helaas is het draaischema aangepast zodat we hier deze week geen opnamen kunnen bijwonen. Navraag leert dat het uit 1780 stammende gebouw eerst in het naburige Seibersbach stond, waar het plaats moest maken voor een supermarkt. Het werd keurig afgebroken door een makelaar in vakwerkhuizen en vervolgens door Reitz aangeschaft om op deze plek weer steen voor steen als filmcoulisse te worden opgebouwd. Ook op deze manier conserveert men 'Heimat'. Reitz laat het in de film voor tien mark per uur opknappen door drie Oost-Duitse bouwvakkers die meteen na de 'Wende' hun geluk in het westen komen beproeven. De regisseur heeft het schertsend 'Günderrode-Haus' gedoopt, naar Christine von Günderrode, die, zo gaat het verhaal, hier rond 1800 uit liefdesverdiet en wereldsmart zelfmoord zou hebben gepleegd. De plaatselijke VVV werft er nu al mee, in de hoop dat het Günderrode-Haus blijft staan en na uitzending van de serie uitgroeit tot een toeristische attractie. Goed, dit is dus de plek waar Hermann Simon en Clarissa Lichtblau samen oud hopen te worden.

Wat verderop treffen we een door de rotary club geschonken 'Denkmal' ter ere van Clemens Brentano, Heinrich Heine en Friedrich Silcher. De eerste heeft de Loreley-legende opgeschreven, de tweede heeft er een beroemd vers van gemaakt (' Ich weiß nicht was soll es bedeuten / daß ich so traurig bin / Ein Märchen aus alten Zeiten / kommt mir nicht aus dem Sinn'), de derde heeft het op muziek gezet. Deze plek biedt ook uitzicht op het bewuste rotsmassief, dat aan de overkant dreigend oprijst boven de Rijn. Hier wist de bergfee met haar fraaie verschijning en dito stem de schippers op de Rijn zo te biologeren dat hun boten in de ondiepten op de klippen voeren en zonken. Ook in Heinmat 3 luidt de Loreley-rots een tragische finale in.

Op de weg terug begeeft onze fiets het. Toch iets teveel krachten op losgelaten in dit geaccidenteerde terrein? Achteras bijna gebroken. Gelukkig kan ik hem bij meneer Rauch - even voor sluitingstijd, morgen was de winkel gesloten geweest - nog ruilen voor een ander exemplaar, helaas met slechts drie versnellingen, wat ons de volgende dag nog lelijk zou opbreken.

De avond dient ter vervolmaking van het Heimat- gevoel. Vanuit het hotelraam het bekende Rijn-panorama: bergen, tunnels, wijngaarden, huisjes, plus scheepjes, autootjes en treintjes die voortdurend door het beeld schuiven, alles rechtstreeks uit het miniatuurbouwpakket. Al die treinen produceren bovendien het ouderwetse gefluit dat alleen nog in films te horen is. Ten behoeve van de toeristen, zou je denken, maar naar later blijkt om de arbeiders te waarschuwen die langs het spoor bezig zijn enorme, op maat gebreide stalen netten over de berghelling te draperen, om valgraag gesteente in bedwang te houden. Gevaarlijk precisiewerk, weet de hotelhouder, dat maar heel langzaam vordert. In schemerend Oberwesel is het op deze warme zomeravond vooral stil, afgezien van uit de 'Ratskeller' afkomstig koorgezang en het gegier van de zwaluwen die boven de lange winkelstraat insecten inslaan. Eigenlijk moet er nu wijn gedronken worden, want de vijftig hectare rond het boven Oberwesel uittronende kasteel Schönburg leveren jaarlijks een slordige half miljoen liter Riesling, Müller-Thurgau en Sylvaner op. Maar donker Weizenbier is ook goed voor de dorst. Van de beide andere cafébezoekers beweert de een nog nooit van Heimat te hebben gehoord en de ander schampert, zijn aandacht verdelend tussen mij en het tv-scherm, dat die Reitz hier een paar maanden geleden op de 'Rheinwiesen' nota bene bungeejumpen aan het filmen was, nou vraag ik je. Een vreemde zaak, beaam ik haastig en maak nog een wandeling door het nu volledig tot rust gekomen dorp. Op het tegen de helling in verdiepingen aangelegde kerkhof branden nog overal waxinelichtjes in roodglazen lantaarns. Gisteren was het 'Fronleichnam', vandaar.

De volgende ochtend feliciteert de Rhein-Hunsrück-Zeitung meneer Rauch met z'n verjaardag, maar zorgt ook voor een barst in de dorpsidylle: eergisteren probeerde een gemaskerde man met een mes een inwoner van Oberwesel te beroven. Deze echter joeg de onverlaat met een ladder op de vlucht en zette per auto vergeefs de achtervolging in, waarbij de gemaskerde zich door doornig struikgewas moest worstelen.Volgens de politie, die een 'großangelegte' zoekactie inleidde, moet de man er, mede door de klap van de ladder, gehavend uit zien. De berichtgeving wordt bekroond met een compositietekening: 'Wer kent diesen Mann?' Bel de politie in Boppard.

Je vanuit het dal op een gewone fiets naar de hoogvlakte opkrikken valt af te raden. De verbaasde Hunsrückers verslijten de zwetende passant voor behoeftig of gewoon gek. De tijd dat Paul in Heimat per 'Drahtesel' uit Schabbach naar Bacharach peddelde lijkt voorgoed voorbij. Wel hoor ik later dat de spoorlijn van Boppard naar Simmern ten behoeve van fietsers is geasfalteerd, dus al dat klimmen was niet nodig geweest. Het uitgestrekte, glooiende en verstilde landschap, waarin zich om de vier kilometer een nieuw dorp aandient, vergoedt veel.

In Woppenroth werden destijds de meeste opnamen gemaakt. Ik traceer de 'Gaststätte' waar Reitz destijds met co- scenarist Peter Steinbach eerst de verhalen en anekdoten van de bewoners optekende om ze vervolgens in het draaiboek te verwerken en in de documentaire Geschichten aus den Hunsrückdörfern die aan Heimat voorafging. Wat te denken van het hert dat dwars door de open deuren van de treincoupé naar de andere kant van de spoorlijn sprong? Een 'Stückerle', een sterk staaltje, waar gebeurd. Ook de weg waarlangs Paul richting horizon wandelde - een duidelijk geval van ' Fernweh' - is terug te vinden. 'Even een biertje drinken', zei hij en verdween spoorloos om in Amerika fortuin te maken. Arme Maria, die op hem bleef wachten.

Overigens keren haar zoons Ernst en Anton, de broers van Hermann dus, ook weer terug in Heimat 3. De woning en de smederij van de Simons, in Gehlweiler, staan er ook nog, en in Simmern staat nog het piepkleine Hunsrückstadion waar ' Hermännchen', die het hoog in de bol heeft, z'n leraar boos toevoegt: 'Kunt u zich voorstellen dat Hölderlin aan gymnastiek doet? Laat me niet lachen, Herr Lehrer!' Ook de danszaal in Mengerschied waar Otto en Maria met elkaar dansten en Paul zijn terugkeer vierde, wordt nog gelocaliseerd, maar dan moet het genoeg zijn. Regelmatig zijn meewarige blikken - daar heb je weer zo'n malloot die Heimat-locaties komt spotten - mijn deel. Reitz heeft destijds meer dan een jaar op de Hunsrück gebivakkeerd. Veel bewoners hebben toen als figurant gefungeerd , ze speelden de rol van hun eigen leven en hebben veel bijgedragen aan de onbetwistbare authenticiteit van Heimat.

Buiten bereik blijft vandaag Morbach, waar Edgar Reitz werd geboren als zoon van een horlogemaker. Ook zijn handelsmerk werd precisie. Hij trok naar München (net als later zijn Hermann), werd een drijvende kracht achter de 'Neue Deutsche Film', die met het ' Oberhausener Manifest' (1962) de gevestigde filmkunst de wacht aanzegde: 'Papas Kino ist tot!' Zijn collega's en generatiegenoten, onder wie Rainer Werner Fassbinder, Werner Herzog en Volker Schlöndorff, maakten het later waar. Reitz, die geldt als een intellecuele regisseur, had zelf succes met onder meer Stunde Null (1976) en zijn bijdrage aan Deutschland im Herbst (1978), maar raakte geheel op dood spoor na de flop Der Schneider von Ulm. Na enig zelfonderzoek kwam hij tot de conclusie dat een regisseur het best die verhalen kan vertellen die samenhangen met eigen ervaringen. Dicht bij huis blijven dus. Reitz zat een lange winter ingesneeuwd vast op Sylt, waar hij zijn eigen jeugd en socialisatie op papier zette. Met dit materiaal klopte hij aan bij de bevriende WDR- producent Joachim von Mengershausen, de rest is geschiedenis.

Die Zweite Heimat had in Duitsland minder succes, althans kijkers, dan Heimat, maar in het buitenland was het eerder omgekeerd, wellicht omdat het thema - kunstzinnige jeugd zwermt uit en zoekt zelfstandigheid - universeler is. De personages zijn individuen die een ontwikkeling doormaken, anders dan de meer stereotiepe karakters uit Heimat. Denk nu niet dat Reitz in Heimat 3 de verdwenen wereld van Heimat opnieuw tot leven wil wekken en het vroegere succes herhalen. Het gaat niet om nostalgisch escapisme, om de terugkeer naar een afgebakende plek uit een jeugd die ooit stond voor geborgenheid en grote verwachtingen - waarmee het begrip 'Heimat' doorgaans geassocieerd wordt. Al zie je het er aan de buitenkant niet meteen aan af, het Duitse platteland is in de vorige eeuw natuurijk minstens zo ingrijpend veranderd als de stad. Ook Schabbach heeft nu deel aan de 'global village', het isolement en de informatieachterstand zijn opgeheven. In Heimat was Paul nog op zolder met een nieuwe 'Hochantenne' in de weer, waarmee hij Hilversum wilde bereiken. 'Hilversum?', vraagt Eduard verbaasd. 'Ja, dat is een nieuwe zender in Holland.' Díe verwachting, van een schaalvergroting zonder weerga, een nog te veroveren wereld (jaja, inclusief nationaal-socialisme) is in het tijdperk van televisie, satellieten en internet verloren gegaan. Alles is er al, en binnen handbereik.

'Heimat' is bij Reitz niet langer een geografische plek, hooguit een verlangen naar bestemming. En daarmee zeker niet exclusief 'Duits', al hebben Reitz en Brussig belangrijke Duitse én mondiale gebeurtenissen en ontwikkelingen uit de periode 1989-2000 op vernuftige wijze in de nieuwe reeks verwerkt: De val van de Muur, uiteraard, de 'ontdekking' van Oost-Duitsland en die vreemde landgenoten genaamd Ossies, en het door Duitsland gewonnen WK voetbal van 1990. Maar ook, met het aflopen van de Koude Oorlog, de geleidelijke aftocht van het Amerikaanse leger uit Duitsland. Flinke gebieden op de Hunsrück waren militair oefenterein, ontoegankelijk voor de bewoners: US PROPERTY - TRESPASSING PROHIBITED. Hier ook lagen in bunkers atoomwapens en raketten opgeslagen die de Rus in zijn hok moesten houden. De Hunsrück was dan ook vaak het toneel van demonstraties van vredesbewegers en antimilitaristen. De F16's van luchtmachtbasis Hahn veroorzaakten geluids- en milieuoverlast, maar Hahn bood ook veel werkgelegenheid. Toen de basis werd opgedoekt kwamen tienduizenden woningen en barakken leeg te staan, en die werden bevolkt door de zogeheten 'Rußland-Deutsche' - nóg zo'n gevolg van 1989. Meer dan hondderdduizend Russen met Duitse voorouders, afkomstig uit Kazachstan, Tadzjikistan, Georgië en Kirgizië, kwamen na de val van het communisme naar de Bondsrepubliek. Je hoort nu overal Russisch op de Hunsrück, want het Duits zijn ze vaak amper machtig. In Oberwesel lag de Zeitung für Rußland-Deutsche te koop , verschijnt één keer per maand.

Al deze ontwikkelingen komen dus in Heimat 3 aan bod. Nieuwe bewijzen, heeft Reitz schertsend verklaard, voor het feit dat de Hunsrück wel degelijk het middelpunt van de wereld is, zoals hijzelf altijd al beweerde. Vorig jaar zei Reitz het in VPRO's R.A.M als volgt: Na 1989 werden de beide Duitslanden opeens één natie. In de heersende euforie dacht men dat er zoiets als 'Duits geluk' kon worden nagestreefd. Toen kwam de ontnuchtering, en het inzicht dat de problemen mondiaal van karakter geworden zijn, en niet langer Duits.

In Oberwesel weten ze ook wel dat 'Heimat' een weids begrip is geworden, maar wat telt is het hier en nu. 's Avonds stapt aan de kade voor het hotel een uitgelaten gezelschap van de boot. Er volgt een toespraakje, er wordt wat vuurwerk afgestoken, een trompettist brengt een aubade . De verjaardag van meneer Rauch mag zo te zien geslaagd heten. Men leeft met vreugde, het tafereel kan zó gefilmd worden.