'Het gaat er niet om wat de zigeuners doen, het gaat er om wie ze zijn.'
(uit de Italiaanse film Prendimi e portami via van regisseur Tonino Zangardi)

Waarom een programma over de Roma-film?
Ludmila Cvikova: 'Twee jaar geleden had je in Rotterdam Zacharias Kunuk en de Inuit-film, vorig jaar waren er films van de aboriginals, en het leek me een logische volgende stap om nu naar de films van de Roma te kijken. Het heeft ook een persoonlijke reden. Een van mijn favoriete films was Pink Dreams (1976) van Dusan Hanák. Als tiener in Tsjechoslowakije kenden we alle liedjes uit de film. Toen stonden we niet stil bij de politieke implicaties van wat we zagen, de marginalisering van de Roma. Dat doe je later pas, als je volwassen bent. Wij zagen alleen de gedoemde liefdesgeschiedenis tussen een aardige, blanke jongen en een prachtig zigeunermeisje. Wat inmiddels een cliché is geworden.'

Het is al een cliché sinds Shakespeare.
Edouard Chiline: 'Dat is niet helemaal hetzelfde . Romeo and Juliet gaat over twee clans, over sociale verschillen, dit gaat over twee werelden. Vergelijk het met een jongen uit Leeuwarden die wil trouwen met een Marokkaans meisje.'
LC: 'Pink Dreams is de eerste film in Tsjechoslowakije die de Roma-cultuur tot een van de onderwerpen maakte, en regisseur Hanák deed dat met veel gevoel en tact. Hij ging naar een Roma- nederzetting, leefde er geruime tijd en kwam zo dichtbij als maar mogelijk is. Tot die tijd werden de Roma in films uitsluitend afgebeeld als stereotiepen, de zogenaamde 'celluloid gypsies'. Ze waren verboden minnaars, duivels, zangers, dansers, enzovoort. Het is het clichébeeld dat witte mensen graag zien. Een goed fout voorbeeld is Johnny Depp in de film Chocolat. In Rotterdam wilden we geen films 'about them, without them.' Wij laten de andere kant van het exotische cliché zien. Films van Roma-regisseurs als Tony Gatlif en Tonino Zangardi. Gespeeld door Roma en gesproken in hun eigen taal.'
EC: 'Vergeet niet dat alleen al in Europa zo'n zeven miljoen zigeuners leven. Die elkaar, ook al leven ze kriskras verspreid over het continent, allemaal kunnen verstaan. Ze spreken dialecten van de zelfde taal, die oorspronkelijk uit India komt.'

De eerste door een Roma geregisseerde film is Les Princes van Tony Gatlif. Uit 1983 . Waarom duurde het zo lang?
EC: 'Roma hebben lang in een soort vacuüm geleefd. Aan de ene kant mochten ze niet meedoen aan het maatschappelijke leven , aan de andere kant wilden ze dat ook niet. Er was altijd de angst om op te vallen. Dat begint langzaam aan te veranderen.'
LC: 'Gatlif zelf is niet onomstreden in de eigen gemeenschap, toch?'
EC: 'Het is natuurlijk altijd makkelijk om kritisch te zijn, maar sommige zaken in zijn latere films kloppen gewoonweg niet. Hij is te veel de kant van de exotica opgegaan. Begrijpelijk, want het verkoopt beter.'
LC: 'Het is ook niet eenvoudig om geld voor films te vinden. Vergelijk het met het Oostblok. Hoe slechter de economische situatie , hoe minder aandacht er voor film is.'

Verschilt de Roma-film van andere films?
EC: 'Bij Nederland denkt iedere buitenstaander aan kaas, klompen en windmolens, maar dat is niet het Nederland dat ik ken [Chiline is getrouwd met actrice Tamar Baruch - GB]. Hetzelfde geldt voor de Roma. Jarenlang waren er alleen de blanke stereotiepen, nu beginnen de Roma een eigen stem te krijgen.'
LC: 'We staan nog aan het begin van een ontwikkeling. Wat vorm betreft verschillen ze niet wezenlijk van andere makers. Ze maken gebruik van dezelfde technieken. Misschien dat ze iets meer kleuren gebruiken, een erfenis uit moederland India. De grote kracht van de Roma-cinema is dat we nu van binnenuit naar hun wereld kunnen kijken. Eindelijk zijn er mensen uit de eigen gemeenschap die voor hen spreken.'
EC: 'Ieder volk heeft zijn helden nodig.'

Wie zijn dat voor de Roma?
EC: 'Charlie Chaplin. Oorspronkelijk ook een Roma. Vroeger kreeg ik altijd te horen: als je je melk niet opdrinkt word je nooit als Charlie Chaplin.'
LC: 'Ian Hancock somt in zijn boek We are the Romani People vijf pagina's lang beroemdheden op die oorspronkelijk uit de Roma- gemeenschap komen. Naast Chaplin ook Rita Hayworth, Yul Brynner, Picasso, maar de meest verrassende was voor mij toch wel Bill Clinton.'

Welke kant van de Roma is nu nog vaak onderbelicht in de films?
EC: 'De humor. Vanwege alle aanvallen van buitenaf is er een goed gevoel voor humor ontstaan. Zo konden de Roma zichzelf opbeuren. Het doet me denken aan die mop over een blanke vrouw die midden in de nacht in Harlem wordt omringd door een aantal vervaarlijke negers. Wat moet je doen om haar te redden? Antwoord: Geef ze een basketbal. Dan vergeten ze haar meteen.'

Kan film de basketbal voor de Roma worden?
EC: 'Ik denk het wel. Het zet de mensen aan het denken en het houdt ze bij elkaar. Een boek lees je in je eentje, maar naar een film ga je met zijn allen .' .

In het programma Once we were birds: Romani Cinema draait een dertigtal speelfilms, korte films en documentaires. Een kleine greep:

LES PRINCES (Fr 1983). Debuutfilm van de Frans/Algerijnse Tony Gatlif is een rauwe en trotse film over een volk dat probeert een menswaardig bestaan op te bouwen in een omgeving (de banlieus van Parijs) waar de bewoners niets van ze willen weten. Gatlif zou later de commerciële toer opgaan in Gadjo Dilo en Latcho Drom , waarin de clichés van de Roma als exotische buitenstaanders centraal staan.

ANGELO, MY LOVE (VS 1983). Slap verhaaltje over gestolen ring is excuus om het leven van de Roma-gemeenschap in New York te laten zien. Vaak irritant, maar ook flamboyant middelpunt is de 12-jarige Angelo, die in de disco danst met veel grotere blanke meiden en weigert naar school te gaan. De film werd bijna als documentaire geregisseerd door acteur Robert Duvall (geen Roma).

DAS FALSCHE WORT (Dld 1987). Documentaire is aanklacht tegen Duitse regering die jarenlang de vervolging van zigeuners in WO II (meer dan een miljoen slachtoffers!) ontkende. Grote onbekendheid met het lot van de zigeuners in WO II heeft volgens Edouard Chiline ook te maken met houding van de Roma zelf: ' Joden leven om "nooit te vergeten", de Roma om "nooit te herinneren".'

IAG BARI: BRASS ON FIRE (Dld 2002). Ralf Marschalleck volgde twaalftal Roemeense koperblazers van het vermaarde gezelschap Fanfare Ciocarlia.

PRENDIMI E PORTAMI VIA (It 2003). Oplopende spanningen tussen bewoners van Italiaanse arbeiderswijk en die van een woonwagenkamp. Desondanks worden Italiaanse jongen en Roma meisje verliefd op elkaar. Regie Tonino Zangardi.