'Ik hoop dat we baat zullen hebben bij deze film, en dat hij ons niet zal schaden.' Dat zei Romano Prodi, de belangrijkste uitdager van de omstreden Italiaanse premier Silvio Berlusconi, vlak voor de verkiezingen in april van dit jaar. Hij doelde op Nanni Moretti's anti-Berlusconi satire Il Caimano. In principe een film die Prodi's zaak zou moeten dienen, maar Prodi vreesde voor een zelfde effect als bij Michael Moore's ongenuanceerde anti-Bush pamflet Fahrenheit 9/11, dat volgens sommige politieke analisten de Amerikaanse president juist aan een tweede termijn heeft geholpen. Berlusconi riep tijdens zijn campagne regelmatig dat hij De Kaaiman was, in de hoop de film zo belachelijk te kunnen maken. En misschien heeft het nog geholpen ook. Berlusconi verloor, maar met een miniem verschil (25.000 stemmen).

Het is onmogelijk te bepalen of Il Caimano Berlusconi net over de rand van de afgrond heeft gedrukt. Feit is dat de film miljoenen bezoekers trok in Italië, en zeer gewaardeerd werd. Bij de uitreiking van de David di Donatello's, Italië's Gouden Kalveren, werd de film dertien keer genomineerd, waarvan er uiteindelijk zes verzilverd werden.

Il Caimano is de eerste Italiaanse bioscoopfilm die frontaal de aanval op Berlusconi opende. Dat is een kwaliteit op zich, maar of dat een doorslaggevende rol bij de grote waardering heeft gespeeld is twijfelachtig. Want Il Caimano is behalve een politieke film ook een heel persoonlijke film.

Il Caimano volgt de aan lager wal geraakte producer Bruno Bonomo, verantwoordelijk voor smakeloze producties als Suzy de vrouwenhater en Maciste versus Freud. Zijn laatste flop dateert alweer van tien jaar geleden, en zijn studio is bijna failliet. De laatste strohalm dient zich aan in de vorm van het script voor een film, getiteld Il Caimano (letterlijk: De Kaaiman). Schrijfster van het script is Teresa, een beginnende regisseur die al door alle studio's is afgewezen, omdat niemand zich aan een film over Berlusconi wil branden. Als alweer een project misloopt accepteert Bruno ongelezen Teresa's script en stapt ermee naar zijn contacten binnen de Rai, de door Berlusconi gerunde staatstelevisie.

Il Caimano is een komedie. En een satire. En een drama. En het is ook nog eens opvallend filmisch, vooral omdat je dat van Moretti, die in zijn vorige dertien films dicht op de huid van zijn personages filmde, niet direct zou verwachten. In Il Caimano lopen allerlei lijnen en werkelijkheden door elkaar. Er is het verhaal van Bruno, die wanhopig probeert zijn bedrijf en zijn gezin te behouden. En er is de film over Berlusconi, waaruit we scènes te zien krijgen. Dat zijn beelden in de fantasie van Bruno, als hij het script leest, maar ook beelden van de set, als uiteindelijk begonnen wordt met de opnamen.

Berlusconi wordt in de film door drie verschillende acteurs gespeeld (van wie Moretti er een is), maar wie zien ook archiefbeelden van de Italiaanse premier zelf. Ontluisterende beelden van de beruchte vergadering van het Europese Parlement in 2003, waarin Berlusconi, toen de Duitse SPD-er Martin Schultz vroeg naar de vermeende belangenverstrengeling van de premier en mediamagnaat, antwoordde: 'Meneer Schultz, ik weet toevallig dat op dit moment een Italiaanse producer bezig is met een film over de concentratiekampen. Ik zal u voorstellen voor de rol van kapo [kampbewaarder-red.]. U lijkt me geknipt voor die rol.'

Het is veelzeggend dat deze archiefbeelden de sterkste aanklacht tegen Berlusconi zijn in Il Caimano. Niet dat de gespeelde Berlusconi's geen effect hebben (dat hebben ze meestal wel, zeker aan het eind, als Moretti in de huid van zijn grote vijand kruipt), maar niemand kan Berlusconi zo goed belachelijk maken als Berlusconi zelf.

De vraag is ook of een speelfilm geschikt is om het door schandalen en corruptie geplaagde beleid van Berlusconi aan de kaak te stellen. Dat lijkt toch meer op het terrein van de documentaire te liggen. En over het effect twijfelde ook Moretti zelf al, die in zijn film een van de personages laat zeggen: 'Als iemand meer over Berlusconi wil weten, weet hij het al. En anders wil hij het toch niet weten.'

De scènes over Berlusconi, hoe grappig en ontluisterend ze soms ook zijn, zijn dan ook niet de grootste kracht van Il Caimano. Het is de duik in Bruno's verwarde persoonlijkheid, die het beste beklijft. Moretti spaart Bruno niet (hij is monomaan, blind voor de werkelijkheid, liegt als het hem uitkomt), maar toont hem ook als liefhebbende vader van twee zonen en als bevlogen filmliefhebber.

Er zit veel Nanni in Bruno. Dat zal kenners van Moretti's werk niet verrassen. Moretti is altijd nadrukkelijk aanwezig geweest in zijn films, waarin hij ook altijd zelf de hoofdrol speelde. Eerst nog als het alter ego Michele; later, in de internationaal succesvolle films Caro diario (1994) en Aprile (1998) als Nanni Moretti; en tenslotte in La stanza del figlio (waarvoor hij in 2001 in Cannes de Gouden Palm kreeg) als Giovanni - Moretti werd op 19 augustus 1953 geboren als Giovanni Moretti.

Il Caimano is Moretti's eerste film sinds La stanza del figlio, en ook de eerste film waarin hij niet de hoofdrol speelt. Die laat hij over aan Silvio Orlando, die onvergetelijk is als de tragische Bruno. Er zit een prachtige montage tegen het eind van de film, op het moment dat de bodem onder Bruno's bestaan wordt weggetrokken. Op de klanken van het nummer The Blower's Daughter van Damien Rice (dat ook al zo goed gebruikt werd in Mike Nichols' Closer) volgen we Bruno. Het is een aangrijpende scène die net zo lang duurt als het nummer. Er wordt niet in gesproken, we kijken alleen maar naar Bruno. En dankzij het spel van Orlando kijken we niet alleen naar de buitenkant van Bruno , maar kijken we ook naar binnen.

Nanni Moretti wordt wel eens de Italiaanse Woody Allen genoemd, omdat ook Moretti's films directe afspiegelingen van zijn zieleroerselen zijn. Tot voor kort speelde Allen altijd zelf de hoofdrol in zijn films. Wie kon immers beter zijn filmisch alter ego spelen dan hij zelf? Het was vooral ouderdom die Allen deed besluiten de hoofdrol aan jongere acteurs te gunnen. Helaas wachtte Allen een paar films te lang voor hij die beslissing nam. Het is niet gezegd dat Moretti nooit meer zichzelf, of een afsplitsing van zichzelf, zal spelen in toekomstige films. Dat is ook - nog - niet nodig. Maar Orlando's optreden in Il Caimano geeft in ieder geval aan dat Moretti, als hij zover is, die klus met een goed gevoel uit handen kan geven.