Op Scherp: De 3D-film

Jaren vijftig: Het dalende bioscoopbezoek en de teruglopende opbrengsten na de oorlog, onder andere door de intrede van televisie, deed Amerikaanse producenten naarstig zoeken naar nieuwe manieren om het publiek terug de zalen in te lokken. De 3D- technologie bood uitkomst. Arch Obolers Bwana Devil (1952) was de eerste in een reeks succesvolle 3D-films uit begin jaren vijftig, waaronder ook nog House of Wax (1953) en Man in the Dark (1953). De opleving stokte echter al snel; praktische bezwaren als hoge productie- en projectiekosten en een nog relatief onderontwikkelde techniek waren voor de vertoners een doorn in het oog. Bovendien had men met de opkomst van de kleurenfilm en het breedbeeldprincipe andere troeven in handen.

Jaren tachtig: De tweede bloeiperiode van de 3D-film. Ook dit keer voornamelijk uit nood geboren: de videoband vormde een serieuze bedreiging voor de bioscopen. Naast de steeds grotere nadruk op blockbusters en franchise-artikelen, herleefde ook de 3D- cinema. Comin’ at Ya! stond op 14 augustus 1981 aan het begin van de wederopstanding van de 3D-film. Bekende films die volgden zijn onder andere Friday the 13th Part III (1982), Jaws 3-D (1983) en Amityville 3-D (1983). Hoewel ook deze stroom aan 3D-films slechts enkele jaren aanhield, is 3D sinds de jaren tachtig een constante factor geweest in de filmindustrie.

IMAX: Belangrijke stap in de ontwikkeling van de 3D-film. Het grote voordeel van de IMAX technologie, naast de scherpere en grotere beeldweergave, betrof de grote nadruk op de wiskundige juistheid van het perspectief, waardoor de beelden door de kijker als meer natuurlijk werden ervaren (zie techniek). Vanaf midden jaren tachtig legde IMAX zich actief toe op de productie van 3D-(nonfictie)films. Gedurende de jaren negentig en de eerste jaren van de 21ste eeuw werden vele films in IMAX 3D uitgebracht, waaronder Into the Deep (1994) en The abyss (2003 ). Een nieuwe doorbraak volgde in 2004, toen Warner Brothers The Polar Express in IMAX 3D uitbracht. Deze animatiefilm was de eerste IMAX-productie met een volwaardige speelfilmlengte.

Laatste decennium: Na het doorslaande succes van The Polar Express, is er snel een voorzichtig, maar gestaag stijgende productie aan 3D-films ontstaan, waaronder Night of the Living Dead 3D (2005), Nightmare before Christmas (2006), Meet the Robinsons (2007), Bolt (2008) en Monsters vs. Aliens (2009). Net als in de jaren vijftig en tachtig moesten de studio’s ook wel – de opkomst van nieuwe media als internet en DVD vormde een serieuze bedreiging voor de bioscoopbranche.

Heden: Werd de voorbije jaren al een solide basis gelegd voor de intrede van 3D in de bioscoopbeleving, James Camerons Avatar en Tim Burtons Alice in Wonderland hebben de afgelopen maanden wereldwijd gezorgd voor een zeer brede acceptatie van deze manier van film maken en vertonen. Beide films zijn een groot succes aan de kassa’s en met name Avatar is technisch grensverleggend. De weg voor de 3D-productie lijkt volledig open te liggen, maar er zijn nog enkele obstakels (zie handelsmerk).

Techniek
Net als elke technologie, heeft ook 3D een lange ontstaansgeschiedenis achter zich. Al in 1833 werd er geëxperimenteerd met het stereoscopische principe, dat ten grondslag ligt aan een 3D-ervaring. Centraal in de techniek staan de ogen van de mens, die iets uit elkaar staan. In het dagelijkse leven zorgen onze hersenen ervoor dat de beelden die onze ogen afzonderlijk maken elkaar steeds overlappen, waardoor een driedimensionaal beeld ontstaat. Een 3D-film doet niets anders dan proberen dit principe na te bootsen. Vanuit de projector worden signalen naar de bril gestuurd en wordt ofwel het linker-, of het rechterglas geopend (soms wel 60 keer per seconde). Dit gebeurt – als het goed is – synchroon met de beelden. Hierdoor ontstaat een driedimensionaal effect. De films worden dan ook opgenomen met twee camera’s, of in ieder geval twee lenzen , die het perspectief van het menselijk oog nabootsen.

Handelsmerk
Vooralsnog kleeft aan 3D-films voornamelijk een hoog kostenplaatje. Niet alleen de productiekosten zijn standaard een stuk hoger dan bij 2D-films, ook dienen bioscopen speciale projectiezalen en projectoren te hebben. Met de komst van digitale film is zowel de productie als de vertoning echter een stuk eenvoudiger en goedkoper geworden. Opvallend is dat de 3D-film zich doorgaands afspeelt in het horror-, sciencefiction- of fantasygenre, wat de sensationale, niet-alledaagse kijkervaring moet benadrukken. Bovendien wordt in elke 3D-film gespeeld met typisch drie dimensionale effecten, waarbij iets recht op de toeschouwer af lijkt te komen of men ergens in dreigt te vallen. In beide aspecten schuilt een gevaar, want hoe vaker we in 3D iets op ons af zien komen vliegen en hoe vaker we worden opgeschrikt door een op ons afstuivende moordmachine à la Jason Voorhees, hoe meer we eraan gewend raken en hoe minder sensationeel het wordt. Wil 3D de nieuwe standaard worden, dan zal het op lange termijn meer moeten bieden dan enkel sensatie en mooie plaatjes.

De filmwereld over 3D
‘Het kijken naar een 3D-film ligt zo dicht bij de werkelijkheid, dat zelfs je hersenen het moeilijk kunnen onderscheiden. Je creëert actief herinneringen. Iets waar 2D-films niet toe in staat zijn.’
James Cameron (regisseur van Titanic, Avatar)

‘De ironie wil dat mensen Avatar zien als een 3D-film en dat daar de discussie over gaat, terwijl dit, denk ik, geheel verdwijnt als je de film ziet. Dat komt omdat de techniek, idealiter, ver genoeg is om zichzelf weg te cijferen. Zo zou het moeten werken; de techniek moet zichzelf laten verdwijnen.’
James Cameron (regisseur van Titanic, Avatar)

‘3D is uiteindelijk gewoon een instrument. Wel een groots instrument, overigens. Je zult alleen zien dat er dit jaar behoorlijk wat waardeloze 3D films worden uitgebracht. Hollywood heeft de neiging om eerst wat af te houden, en dan bij bewezen succes los te gaan: 3D, woooaah! Oh my God ! Let’s do it! Let’s put everything in 3D!.’
Tim Burton (regisseur van Nightmare before Christmas en Alice in Wonderland)

‘Als filmmaker wil ik dat je de getoonde wereld in de film volledig gelooft en aanvaardt en je verliest in de film – een participerende rol aanneemt in plaats van een observerende. De 3D-techniek kan hierbij helpen.’
Peter Jackson ( regisseur van Lord of the Rings, King Kong)

‘Ik vergelijk 3D met het circus. Zodra het nieuwe er van af is, komen er steeds minder mensen.’
Daniel Symmes (3D-historicus en filmmaker)

‘We zitten midden in een revolutie. Binnen vijf tot zeven jaar zijn alle films driedimensionaal. De 3D- techniek is de grootste vernieuwing in de cinema van de afgelopen 70 jaar.’
Jeffrey Katzenberg (hoofd Dreamworks Animation)

‘2D-films zullen altijd blijven bestaan. Neem nu zo’n film als 4 maanden, 3 weken en 2 dagen – wie wil die nu in 3D zien?’
Louise Tutt (eindredacteur Screen International)

‘De 3D-techniek is een revolutie in de cinema. Het is de toekomst. Binnen nu en 20 jaar zullen vrijwel alle films in 3D zijn. We zien de wereld ook driedimensionaal, dus waarom de film niet? Tenzij er een specifiek artistieke gedachte achter ligt, zie ik niet in waarom we de 3D-techniek niet gewoon kunnen omarmen.’
Peter Buckingham (hoofd filmdistributie en -vertoning in Engeland)

‘Binnen tien jaar is het mogelijk 3D-films te bekijken zonder bril.’
MG Siegler (technologie- en mediadeskundige)

‘Mensen gaan niet meer naar de film om alleen maar een film te zien, ze gaan een 3D- of IMAX- belevenis ervaren. Een filmervaring wordt een soort pretpark.’ 
Glenn Kenny (filmcriticus)