Eastern Promises: van begin tot eind een geloofwaardige misdaadfilm

Tijdens het filmfestival van Toronto, waar Eastern Promises in september van dit jaar zijn wereldpremière beleefde (en de hoofdprijs won), zei Cronenberg over de scène in de sauna: 'Ik vertelde aan mijn stunt-coördinator en cameraman dat het geen gevecht in de stijl van de Bourne-films moest worden. Met razendsnelle montages waardoor je niets ziet. Geweld is fysiek. Het gaat over lichamen. De vernietiging van lichamen. En ik wil álles kunnen zien.'

De rol van de gangster in de sauna wordt gespeeld door acteur Viggo Mortensen, met wie Cronenberg ook al samenwerkte in zijn vorige film, A History of Violence. Mortensen speelt Nikolai Luzhin, een Russische gangster in Londen die hogerop wil in de rangen van de Russische mafia , de Vory V Zakone, en bereid is daar veel voor te doen.

Nikolai is officieel de chauffeur van Kirill, zoon van maffiabaas Semyon, maar heeft zich inmiddels onmisbaar weten te maken. Hij is vertrouwensman, ruimt de lijken op die Kirill achterlaat en is bovendien het object van Kirills begeerte, al heeft Kirill dat nog niet aan zichzelf durven toegegeven. Hij weet immers dat zijn vader zoiets nooit zou accepteren.

Eastern Promises laat zien hoe Nikolai handig gebruik maakt van Kirills homoseksuele verlangens, maar de vechtscène in de sauna is niet homo-erotisch bedoeld, volgens Cronenberg. 'Dat Nikolai naakt is heeft meer te maken met kwetsbaarheid, niet met seksualiteit,' liet hij in Toronto weten.

Het scenario voor Eastern Promises werd geschreven door de Brit Steven Knight, die ook verantwoordelijk was voor het scenario van Dirty Pretty Things (2002) van Stephen Frears. In die film zoomt Knight in op de illegale handel in organen. In Eastern Promises richt hij zich opnieuw op een politiek thema, vrouwenhandel. We lopen de gesloten wereld van de Vory V Zakone namelijk binnen aan de hand van verloskundige Anna. Zij had toevallig dienst toen een tienermeisje overleed tijdens het baren van een kind, en is vastbesloten de baby aan de familie van het meisje te overhandigen. Alle sporen leiden naar Semyon en zoon Kirill, die het meisje dwongen als prostituee te werken in een van hun illegale seksclubs.

De combinatie Knight-Cronenberg werkt veel beter dan de combinatie Knight-Frears. Waar Frears in Dirty Pretty Things van Knights humanistische scenario een prekerige en politiek correcte film maakte, is Eastern Promises even ambigu en somber als Cronenbergs eerdere films, waarin niemand is wie hij lijkt, en onderlinge relaties altijd een gevecht zijn.

Over de samenwerking met Knight zei Cronenberg in Toronto : 'Kijk, Steven is een vrolijke fluiter, terwijl ik elke film zo deprimerend mogelijk wil maken. Onzin natuurlijk, maar soms is Steven net iets te optimistisch over de menselijke natuur, en dus hebben we naar een toon moeten zoeken die voor ons beiden acceptabel was.'

Het resultaat is een misdaadfilm die van begin tot eind geloofwaardig is, en juist door het realisme aangrijpt. Als The Godfather, waar de film op het eerste gezicht wel enige raakvlakken mee heeft, een opera was, dan is Eastern Promises een kammerspiel. Klein, intiem en intens. Met drie uitstekende hoofdrollen - Naomi Watts als Anna , Vincent Cassel als Kirill, en primus inter pares Viggo Mortensen als Nikolai.

Vooral van Cassel en Mortensen werd veel gevraagd, want ze spreken meer Russisch dan Engels in de film. Het risico van acteurs die in vreemde accenten en talen moeten praten is groot. Het wordt al gauw potsierlijk en aanstellerig, denk maar aan vrijwel elke film die Meryl Streep in de jaren tachtig maakte. Maar Cassel (nota bene een Franse acteur) en Mortensen zijn geen moment ongeloofwaardig.

In Toronto bekenden beide acteurs dat ze er zelfs bij Cronenberg op aandrongen nog meer Russisch in de film te gebruiken. Cassel: ' Twee Russen zonder Britten in de buurt, waarom zouden die nog Engels praten?' En Mortensen: 'Het spreken van een andere taal is meer dan alleen het gebruiken van andere, onbekende woorden. Het beïnvloedt ook je houding, de manier waarop je loopt. Hoe meer we met het Russisch werkten, hoe meer ik begon te geloven dat ik uit Rusland kwam. En als ik het geloof, dan is er een goede kans dat het publiek het ook gelooft.'

Cronenberg was niet altijd even gelukkig met het vele Russisch in zijn film: 'Het was als een besmettelijke ziekte. Je wordt op een morgen wakker, en iedereen die je kent spreekt ineens Russisch.'

Besmettelijke ziektes, paranoia, dat waren ooit de belangrijkste ingrediënten van een Cronenberg-film. Maar de regisseur, decennialang cultheld vanwege macabere 'body horror'-films als Scanners, Videodrome en The Fly, is de laatste jaren doorgebroken naar een groter publiek. Verdwenen zijn de ontploffende hoofden (Scanners), levende videorecorders (Videodrome) en in vliegen transformerende wetenschappers (The Fly), Cronenberg richt zich in zijn recente films op 'gewone' mensen. Al betekent dat bij Cronenberg dat zijn hoofdpersonages duistere geheimen met zich meedragen.

In A History of Violence (2005), Cronenbergs vorige film, bleek een bedaarde familievader in een Amerikaans slaapstadje een gewelddadig verleden te hebben, en ook in Eastern Promisies laat Nikolai zijn ware gezicht pas aan het einde van de film zien.

En zelfs dan is nog niet helemaal duidelijk welk gezicht dat precies is. In deze laatste twee films zijn de transformaties, die in Cronenbergs eerdere films altijd door iets van buitenaf tot stand kwamen, geïnternaliseerd. Cronenbergs helden veranderen niet langer fysiek van vorm, maar hun psyche en persoonlijkheid veranderen. Van buitenaf zie je niets, maar van binnen voltrekken zich de vreemdste processen. En dat is natuurlijk nog veel enger.