Zwaar op de hand en melodramatisch, maar vitaal ondanks de alomtegenwoordigheid van de dood. Alejandro González Iñárritu bewijst met Biutiful opnieuw zijn virtuositeit.

Het is waar dat Alejandro González Iñárritu geen lichte kost serveert. Toen de Mexicaan in 2000 debuteerde met Amores perros viel dat nog nauwelijks op, overdonderd als kijkers waren door het stuwende tempo en de spectaculaire vorm waarin de film drie verhalen over Mexico Stad via een auto-ongeluk aaneen reeg.


21 grams

Drie jaar later met 21 Grams bleek dat de finaliteit van het bestaan en de onontwarbare kluwen van verbintenissen tussen levens terugkerende thema’s waren bij deze filmmaker. Maar niet tot ieders genoegen. Dood, ziekte, verslaving, vernedering, verlies en ongelukken, het was bepaald niet de ondraaglijke lichtheid van het bestaan die González Iñárritu liet zien.

Een recensent van het Duitse filmblad Schnitt merkte daarom op dat de film beter 21 Ton had kunnen heten. Maar ook hier viel de intrigerende vorm op: niet alleen liepen drie verhalen door elkaar , ook de chronologie was losgelaten. Daardoor veranderde de film in een existentiële puzzel waarvan de losse fragmenten slechts gaandeweg hun onderlinge samenhang onthulden.

In Babel (2006) waren diezelfde thema’s opnieuw te zien, dit keer in vier in elkaar grijpende verhalen, maar nu op wereldschaal. Uitbuiting en onrechtvaardigheid zijn geen lokale verschijnselen, stelde Babel, maar alles hangt met alles samen. De tragedie is mondiaal.

Je hoefde niet per se van die thematiek te houden om de enorme ambitie van deze films te kunnen waarderen. Bovendien gingen de criticasters iets te snel voorbij aan de uitzonderlijke vertel- en filmkunst die nodig zijn om ze te maken.

Tweestrijd
Dat González Iñárritu tot de wereldtop behoort, bewijst hij nu opnieuw met Biutiful. Zijn thema’s mogen dan groots en meeslepend zijn en zijn verhalen nooit vrij van melodrama, de Mexicaan is een begenadigd regisseur. Ondanks de virtuoze montage en emotionele kracht van 21 Grams en Babel, is Biutiful zijn beste film sinds Amores perros. Misschien is het wel zijn beste film tot nu toe.

In Biutiful beperkt González Iñárritu zich voor het eerst tot één lineair verhaal op één locatie met één hoofdrolspeler, de charismatische Spaanse acteur Javier Bardem. Volgens de regisseur had die verandering van vorm niets te maken met de veelbesproken breuk met zijn vaste scenarist Guillermo Arriaga, maar had hij alles gedaan wat er met meerdere kruisende verhaallijnen en verschillende hoofdrolspelers gedaan kon worden. Toch is Biutiful niet helemaal rechtlijnig, maar dat is voor de kijker om te ontdekken.

De film draait om Uxbal (Bardem), een crimineel die in de grimmige, duistere straten van Barcelona, ver weg van de toeristische attracties van de stad, zijn geld verdient door toe te zien op de straathandel van illegale Afrikanen en de sweatshop van Chinese kledinghandelaren.

Biutiful
Behalve het constante gevaar van politiecontroles wordt hij geteisterd door een manisch-depressieve ex en, zo is al snel duidelijk, een dodelijke ziekte. Te midden van al die ellende probeert hij voor zijn twee kinderen te zorgen. Als acteur heeft Bardem de gravitas maar ook de sensualiteit om het personage geloofwaardig te maken. Dat is belangrijk want Uxbal leeft in tweestrijd.

Hij weet dat hij overleeft door anderen uit te buiten maar om in het licht van de eeuwigheid toch verlossing te vinden, hanteert hij een broze ethiek om de ellende van die anderen te beperken. Helaas voor hem pakt dat steeds weer verkeerd uit.

Mortuarium
Biutiful ontleent z ’n kracht aan de donkere lyriek waarmee de ondergang van dit personage in beeld is gebracht. Eerst is er de camera die Uxbal genadeloos dicht op de huid zit. Nooit kan een stap terug worden gezet om overzicht te krijgen. Het leven dringt zich op en laat nauwelijks tijd om te ademen. De kamers waar Uxbal verblijft en de labyrintische straten waarover hij zich beweegt zijn donker en chaotisch druk . We voelen de benauwdheid. Er lijkt geen ontsnappen mogelijk.

En dan is er de eeuwigheid. Er zit een prachtige scène in de film waarin het lichaam van Uxbals lang geleden overleden grootvader ligt opgebaard in het mortuarium, omdat het kerkhof plaats moet maken voor een winkelcentrum. Doordat het lichaam goed geconserveerd is, ziet de grootvader er nu jonger uit dan hij. Die vreemde, woordeloze confrontatie waarin Uxbal als het ware in de tijd, in de duisternis van de eeuwigheid staart en die ergens een spiegel is voor zijn daden, is een van de meest fascinerende scènes van het afgelopen jaar.

Wat betekent het dat het leven hem meer heeft getekend dan zijn grootvader? Of betekent het niets? Is er een lot dat hem is toebedeeld, een ellendig lot, of had hij altijd al de vrijheid om zelf zijn daden te kiezen? Die scène is de sleutel tot de film. In die paar seconden zit het hele verhaal samengebald.

Miniatuur
Waarom is Biutiful misschien wel González Iñárritu’s beste film? Precies omdat het lot een ondergeschikte rol speelt. De maker lijkt gekozen te hebben voor een nieuwe filosofie: geen determinisme zoals in Amores perros en Babel, maar existentialisme. In die eerdere films leek de werkelijkheid een noodlot waarvan de personages zich vaak niet eens bewust waren .


Biutiful
Maar hier wordt gesuggereerd dat Uxbal kan kiezen. Niemand dwingt hem om zo bezig te blijven. Er is geen bovennatuurlijke samenhang, er zijn alleen de gevolgen van alle menselijk handelen. Maar Uxbal lijkt niet in staat zijn eigen kooi te zien. Hij exploiteert niet alleen anderen maar ook zichzelf.

Over de poëzie van de beelden en de rijkdom van de details hebben we het dan nog niet eens gehad. Als vraag aan de kijker filmt de camera een zwerm vogels. Is dat hoe we ons door het leven bewegen? Alleen afgaand op wie naast ons vliegt? Of hebben we de boel zelf in de hand?

Inderdaad lijkt de film met de stortvloed aan ellende soms zijn hand te overspelen. Maar toch komt alles bij elkaar en voelt het allemaal als een geheel . Bijna elke scène heeft de kracht van een miniatuur, als de rijk geïllustreerde beginletter van een belangrijk verhaal. De vragen die de film stelt doen er toe en González Iñárritu laat in de donkere achterafstraatjes van het verhaal genoeg ruimte om de antwoorden te vinden. Een tour de force.