Pareltjes zoeken of ze terugbrengen in hun oorspronkelijke staat, dat doen de conservatoren van EYE. Soms heeft hun werk wel iets weg van dat van de speurneuzen uit CSI.

Neem het geval van The Spanish Dancer. In 1957 kreeg het toenmalige Filmmuseum een 35 mm brandbare nitraatfilm van een privéverzamelaar uit Utrecht. Het bleek een kopie van The Spanish Dancer, een Paramount-film uit 1923 met in de hoofdrol actrice Pola Negri. Helaas bleek de kopie incompleet.


The Spanish Dancer

Elif Rongen- Kaynakci, collectiespecialist zwijgende film: ‘De film was onbegrijpelijk. We hadden de indruk dat sleutelscènes ontbraken. We wisten alleen niet welke scènes.’ Tot eind 2008 de Britse historicus Kevin Brownlow het museum attendeerde op zijn 16 mmkopie van The Spanish Dancer. Deze bevatte andere scènes dan de kopie van EYE.

Hierop informeerde Rongen-Kaynakci bij de FIAF, de vereniging van alle filmmusea in de wereld, wie er nog meer een kopie van The Spanish Dancer hadden. Het speurwerk leverde een paar hits op. Het Koninklijk Filmarchief van Brussel beschikte over een kopie met Russische tussentitels, een Frans privéarchief over een kopie met Franse tussentitels. Het was een stap vooruit, maar geen enkele versie leek compleet, het beeldmateriaal verschilde enorm in kwaliteit, en niemand kende de volgorde van de scènes.

Een jaar later schoot het toeval Rongen- Kaynakci te hulp. Tijdens een verblijf in Los Angeles stuitte zij in de Margaret Herrick-bibliotheek (onderdeel van de organisatie die de Oscaruitreiking organiseert) op een zogeheten continuity script, een scenario dat was geschreven na de opnames. Hierin stonden exacte beschrijvingen van alle shots en tussentitels. Ineens lagen alle puzzelstukjes op tafel, en konden Rongen- Kaynakci en filmrestaurateur Annike Kross beginnen aan de reconstructie van The Spanish Dancer. De kopieën uit België, Engeland en Frankrijk werden naar Amsterdam gebracht, en toen bleek, met het scenario bij de hand, dat de film bijna geheel kon worden gerestaureerd.

Wat in de kopie van EYE ontbrak was onder meer de sleutelscène, die nu in volle glorie valt te bewonderen tijdens openingsweek van EYE. Zigeunerin Pola Negri is in het bos hout aan het sprokkelen. Plots passeert een op hol geslagen paard met een jongetje op zijn rug. Ze bedenkt zich geen moment, grijpt de teugels van het paard en trekt het jochie eraf. Een ogenblik later houdt een groep ruiters stil, met in hun midden een rijk geklede vrouw. De vrouw overhandigt haar een shawl. ‘Als je ooit in de problemen komt, neem deze shawl mee en ik schenk je een gunst.’ ‘Naar wie moet ik vragen?’ vraagt de zigeunerin . ‘De koningin van Spanje,’ is het antwoord. En dan kan het verhaal pas echt beginnen. Vijftig jaar na de komst van The Spanish Dancer naar EYE is de zaak eindelijk opgelost.

Echt Old
Ook makers van commercials maken gebruik van het archief van EYE. Op televisie is al jaren een reclame te zien van Old Amsterdam, een kaas van de firma Westland in Huizen.

We zien beelden uit de jaren twintig en dertig van oud Amsterdam, karren met het Old Amsterdam-logo. De kaas bestaat pas sinds 1982, de reclamecampagne suggereert dat het product al heel lang bestaat. Peter Hebbing, creatief directeur van het communicatie- en adviesbureau N=5: ‘We wilden Old Amsterdam het gevoel van een heritage, een erfenis, meegeven.’

Hebbing stelde een verlanglijst met vroegere beelden van Amsterdam op, dook in het Stadsarchief van de hoofdstad en belandde ook bij EYE. Een shot van vier seconden uit de film Op stap met de Passage Bioscoop door Amsterdam beantwoorde perfect aan het beeld dat de reclamemakers voor ogen stond: spelende kinderen op de Lindengracht, hartje Jordaan. Een beeld dat vertedering, gezelligheid en nostalgie oproept.


De Bertha

De Bertha
Sommige verhalen van EYE zijn te mooi om waar te zijn. Maar ze zijn echt gebeurd. In 2000 overleed de Haarlemse verzamelaar Joop van Liempd. Zijn erfenis: pakhuizen vol filmblikken, waaronder uiterst brandbare nitraatfilms.

Een van de schatten: een verloren gewaande kopie van de Nederlandse speelfilm De Bertha uit 1913. De film bleek in vrij goede staat, met mooie zogeheten tinting in onder andere geel, roze, paars en blauw. Er ontbreken nog enkele stukken van De Bertha, maar dat is overkomelijk voor het volgen van het verhaal . Hij is begin 2011 gerestaureerd en zal worden vertoond in de openingsweken van EYE.

Volgens Rixt Jonkman, collectiespecialist Nederlands Historische Collectie, is de ontdekking van De Bertha echt iets bijzonders. Onbekend was bijvoorbeeld dat de hoofdrol in het verhaal wordt gespeeld door Annie Bos, later een van de beroemdste Nederlandse filmsterren. En wat de kijker van nu vooral zal verrukken zijn de vele opnames op locatie. We zien onder meer beelden van het station van Haarlem en de haven van IJmuiden.

Indertijd werden de meeste films in de studio gedraaid. Door met de loodzware camera de straat op te gaan was regisseur Louis H. Chrispijn zijn tijd een tikkeltje vooruit.

12 seconden
Fragmenten uit de filmcollectie van EYE gaan de hele wereld over. Op de aftiteling van H ugo van Martin Scorsese wordt ook EYE vermeld. De regisseur heeft in zijn film, gedeeltelijk gebaseerd op het leven van Georges Méliès, scènes verwerkt uit diens Les quatre cents farces du diable (1906).

Maar hoe belandde dat fragment uit de kluizen van EYE op de montagetafel van de beroemde regisseur ? Ronny Temme van de afdeling Sales ontving in juni 2011 een mail van Kelly Cribben, de post production supervisor van Invention Films in New York, verantwoordelijk voor de afwerking van Hugo.

Temme: ‘Ze wisten van onze restauratie, dat we een goede kopie in ons bezit hadden.’ In oktober kreeg Temme bericht dat het materiaal van EYE van The Merry Frolics of Satan, zoals de Amerikanen de film noemen, zou worden gebruikt. Hoeveel seconden van de EYE- kopie zitten er in Hugo? Temme: ‘Twaalf seconden. Dat is best veel.’