Zero Dark Thirty: woedende columns én zeer lovende recensies

Zero Dark Thirty begint op 11 september 2001 – het beeld op zwart – met een serie huiveringwekkende telefoongesprekken uit het op instorten staande World Trade Center en de gekaapte vlucht United 93.

De volgende scène speelt zich twee jaar later af. Vastgeketend aan handen en voeten hangt in een geheime CIA-gevangenis de van steun aan Al Qaida verdachte Amar, die uiteindelijk de naam van Bin Ladens trouwste koerier zal prijsgeven. Hij wordt geslagen, gewaterboard, als een hond naakt rondgeparadeerd met een halsband om zijn nek, en uiteindelijk in een onmenselijk kleine kist gepropt.

Regisseur Kathryn Bigelow (Point Break, The Hurt Locker) toont het in al zijn gruwelijkheid, zonder dreigende violen of andere poespas, en bovenal minutenlang . De marteling wordt gadegeslagen door Maya (Jessica Chastain), de jonge CIA-analiste die gedurende bijna alle 157 minuten het kloppend hart van de film vormt. Niet onbewogen kijkt ze toe, in een van de spaarzame momenten dat ze iets van gevoel toont, maar het is vooral vastbeslotenheid die van haar gezicht is af te lezen. Een noodzakelijk kwaad is het, in dienst van de ultieme wraak. Voor Amerika, en voor Maya zelf.

Het is vooral deze macabere openingsakte die sinds de eerste vertoning in Amerika tot een storm van woedende columns, boycotverzoeken en protesten van Amnesty International heeft geleid. Filmmaker Alex Gibney, die een Oscar won voor zijn documentaire Taxi to the Dark Side (2007), over een onschuldige taxichauffeur die in Afghanistan door Amerikaanse troepen werd gemarteld en aan zijn verwondingen overleed, sprak in The Huffington Post van een ‘verkeerde en gevaarlijke conclusie’. ‘Zero conscience in Zero Dark Thirty’, kopte The New Yorker. En de meest extreme j’accuse: feministe en schrijfster Naomi Wolf die in een open brief in The Guardian Bigelow vergeleek met Leni Riefenstahl, hoffilmer van nazi-Duitsland.

De groteskheid van laatstgenoemde daargelaten, en afgezien van het feit dat veel van de stukken werden geschreven nog voordat de desbetreffende schrijvers de film überhaupt gezien hadden, hebben de criticasters wel een punt.

Bigelow en haar scenarist Mark Boal, met wie ze al eerder samenwerkte aan The Hurt Locker, plegen met Zero Dark Thirty geschiedvervalsing. Als we de talloze senatoren van onder meer de Senate Intelligence Committee en voormalig CIA-chef Leon Panetta mogen geloven in ieder geval, die allen beweren dat het folteren van verdachten geen bruikbare informatie in de jacht op Bin Laden heeft opgeleverd.

En dat is in Zero Dark Thirty wel degelijk het geval. Ook al zijn het, na de machtsverschuivingen in Washington en de ban op ‘enhanced interrogation techniques’, uiteindelijk ouderwets speurwerk en technisch vernuft die naar de schuilplaats in Abbottabad, Pakistan leiden.

En dus wordt de film, die eerder door Republikeinen nog als promotiemateriaal voor de presidentscampagne van Obama werd weggezet, plotseling vanuit progressieve hoek aangevallen als zijnde opportunistische propaganda, een excuus voor martelen en het schoonvegen van de straatjes van Amerikaanse oorlogsmisdadigers.

Bigelow en Boal beriepen zich ter verdediging op hun artistieke vrijheid, maar prezen eerder juist nog hun eigen gedegen journalistieke aanpak. Dat de makers naar het schijnt ook nog eens uitvoerig door de CIA zijn bijgestaan tijdens de productie – en daar verlangt men vaak wat voor terug – komt hun zaak ook al niet ten goede.

Toch is er één belangrijk aspect waar de columnisten en politieke commentatoren aan voorbij zijn gegaan: de algehele toon en stijl van de film. Zero Dark Thirty wegzetten als typische Hollywoodpropaganda is op basis van het voorgaande misschien begrijpelijk, maar is na het zien van de film zeker niet terecht.

Bigelow heeft geen plaats voor zwoele romances tussen de bedrijven door, wapperende Stars and Stripes, God Bless America of wervelende speeches over de veerkracht van het Amerikaanse volk. Ze filmt het sec, als een documentaire haast, zonder de kijker op te dringen hoe of wat te voelen.

In Maya – gebaseerd op een nog steeds actieve CIA-agente, enkel bekend onder codenaam ‘Jen’ – vindt Bigelow haar ideale heldin. En haar spiegelbeeld: een krachtige vrouw in een door testosteron gedomineerde wereld, die zich ondanks alle vooroordelen en blokkades niet van haar doel laat leiden ( Bigelow won drie jaar geleden met The Hurt Locker als eerste vrouw de Oscar voor beste regisseur). Koppig is ze, bezeten van haar missie. Meer dan dat ze rechtstreeks uit de middelbare school werd gerekruteerd weten we niet van haar.

Actrice Jessica Chastain, in een prachtige Oscarwaardige rol die mijlenver af staat van de engelachtige moedertypes waar ze toe nu toe vooral in schitterde ( The Tree of Life, Take Shelter), speelt Maya zoals Bigelow regisseert: koel en gereserveerd. Sporadisch is er een uitbarsting van emotie, agressie meestal. Maar vaker nog is haar gezicht het lege canvas waar wij onze eigen emoties op projecteren.

Ambivalentie is uiteindelijk het sleutelwoord. En in die zin kan Zero Dark Thirty misschien nog wel het beste worden vergeleken met Apocalypse Now (1979), Francis Ford Coppolas epische nachtmerrie die heden ten dage voornamelijk zal worden gekwalificeerd als een pamflet tegen de waanzin van de Vietnamoorlog , maar tegelijkertijd talloze elementen bevat die op het tegendeel wijzen.

Co-scenarist was notoire hippiehater John Milius, de Vietnamezen worden afgebeeld als meedogenloze wilden, en de suprematie van het Amerikaanse leger wordt verheerlijkt, met de virtuoze helikopteraanval op de bombastische tonen van Richard Wagners De Walkurenrit uiteraard als toppunt.

Bigelow laat de magnitude van de gebeurtenissen liever voor zich spreken, maar door bewust geen partij te kiezen , reflecteert haar film, net als Apocalypse Now, de tweezijdige discussie van het moment. En het is ook juist die ambivalente aanpak die Bigelow en consorten een stortvloed aan nominaties, prijzen en overwegend zeer positieve recensies opleverden. En die lof is meer dan terecht.

Zero Dark Thirty is een zinderende thriller – zenuwslopend en toch ingetogen, ingenieus in structuur en stijl – die met de maar liefst twintig minuten durende reconstructie van de inval in Abbottabad door Seal Team Six op 2 mei 2011 een monumentaal, overweldigend slotakkoord kent.