Het idee is even simpel als briljant: de schilderijen van Edward Hopper als
uitgangspunt nemen voor een film. De composities van de Amerikaanse schilder
zijn met hun strakke lijnen, sobere invulling en prachtige spel van licht en
schaduw momentopnames die smeken om tot leven te komen; hele werelden gaan er
schuil achter zijn verstilde figuren, eenzaam en geïsoleerd van de rest van de
wereld. De Oostenrijker Gustav Deutsch koos dertien bekende werken van de
kunstenaar en linkte die aan elkaar door de vrouwen die er in voorkomen te
combineren tot één enkel personage. De fictieve Shirley, gespeeld door Stephanie
Cumming, is een actrice uit New York die zich in minutieus nagemaakte
reproducties van bijvoorbeeld Hotel Room (1931), Office at Night (1940) en
Excursion into Philosophy (1959) begeeft. Terwijl ze traag door de gestileerde
decors beweegt maakt ze de kijker deelgenoot van haar gedachten.
Deutsch is niet de eerste en zal niet de laatste regisseur zijn die inspiratie
put uit Hoppers werk. En dat is niet toevallig, want de stijl van de kunstenaar
is behoorlijk filmisch te noemen en werd zwaar beïnvloed door de cinema. Hopper
was een groot fan van Alfred Hitchcock en de film noir en heeft toegegeven dat
als hij eens geen inspiratie had om te schilderen, hij een week lang alleen maar
naar de bioscoop ging om zich over te geven aan het witte doek. Niet
verwonderlijk dat de bioscoopzaal zo prominent aanwezig is in bijvoorbeeld New
York Movie (1939) en Intermission (1963), twee werken die Deutsch ook weer
gebruikt in Shirley. Het is een mooie illustratie van de wederzijdse liefde
tussen film en schilderkunst. De twee hebben altijd een innige band met elkaar
gehad en sinds de geboorte van de cinema is er een constante uitwisseling
geweest tussen deze disciplines, die vele verschillende vormen aannam.
De meest voor de hand liggende voorbeelden hiervan zijn de biografische films
over schilders.
Anthony Hopkins kroop in de huid van Pablo Picasso,
Salma Hayek werd Frida Kahlo,
Ed Harris was Jason Pollock en eind dit jaar nog zal
Amy Adams te zien zijn als Margaret Keane in Big Eyes van Tim Burton.
Specifieke kunstwerken zijn ook regelmatig een bron geweest voor interessante
interactie tussen de twee kunstgebieden. De Poolse regisseur Lech Majewski
maakte in 2011 bijvoorbeeld de film
The Mill and the Cross, waarbij hij het doek De Kruisdraging van Pieter
Breughel uit 1564 als uitgangspunt nam. Anderhalf uur volgt hij enkele van de
vele personages die het werk bevolken en toont hij wat de Vlaamse kunstenaar
heeft kunnen inspireren tot zijn samenstelling en rangschikking van de honderden
figuren tegen de achtergrond van een eenzame molen op een rotspartij.
Andere keren gaat het niet om de schilder of een specifiek werk van zijn of
haar hand, maar om de sfeer die uit het werk spreekt. Zo wilde Stanley Kubrick
voor zijn kostuumdrama
Barry Lyndon de achttiende eeuw tot leven laten komen en bestudeerde hij
voor de belichting van zijn film het werk van Engelse meesters als Thomas
Gainsborough, William Hogarth en Joseph Wright of Derby. Uiteindelijk lukte het
hem met lenzen van de Nasa om hun gebruik van licht te kopiëren. Alfred
Hitchcock pakte het minder omslachtig aan, toen die iets specifieks voor ogen
had vroeg hij simpelweg de kunstenaar zelf om een scène voor hem vorm te geven.
En dus zit er in de thriller
Spellbound (1945) een absurde droomsequentie ontsproten aan het brein van
Salvador Dalí.
Reïncarnaties
Heel soms is de
link in eerste instantie nauwelijks te vinden, maar blijkt een schilder via
verrassende omwegen bijna een eeuw later toch medeverantwoordelijk voor een
meestwerk binnen de cinema. Zo is het kubisme van Picasso via meerdere
reïncarnaties uiteindelijk de basis voor enkele van de baanbrekende special
effects in
The Matrix. Picassso ontleedde met het kubisme ruimte en tijd en liet
objecten uit meerdere perspectieven tegelijk zien in zijn schilderijen. Zo werd
een vaas of een vrouw op een plat vlak opeens gepresenteerd alsof je er van vele
verschillende kanten tegelijk naar keek. Dit gegeven werd opgepikt en heeft
vele kunstenaars geïnspireerd, onder wie de Britse fotograaf Tim MacMillan die
besloot om er een fotografische versie van te maken door rijen met camera’s op
te stellen rond voorwerpen die tegelijk konden afdrukken. Uiteindelijk besefte
hij dat deze opzet ook uitstekend werkte met bewegende beelden en het bullet
time effect was geboren. In The Matrix zorgt deze techniek ervoor dat actie in
slowmotion verder ging of zelfs geheel werd bevroren, waarna de camera er omheen
kon bewegen. Een ultieme samenkomst van schilderkunst en film, want het effect
is inmiddels niet meer weg te denken uit onze visuele wereld. Picasso heeft van
alle schilders misschien wel de grootste impact gehad op de filmindustrie, maar
als directe inspiratiebron blijft Hopper een favoriet om genoemd te worden.
Alfred Hitchcock was een uitgesproken liefhebber en baseerde het iconische huis
in Psycho
(1960) bijvoorbeeld op het schilderij House by the Railroad (1925). Datzelfde
schilderij was voor Terrence Malick tevens de inspiratie voor het huis in
Days of Heaven (1978). Wim Wenders noemt
Million Dollar Hotel (2000) zijn meest Hoppereske film en kopieert in The
End of Violence (1997) het misschien wel bekendste werk van Hopper, Nighthawks (
1942). In dat laatste is hij allesbehalve uniek, de diner die hierin centraal
staat komt zo vaak voorbij in films dat het een officiële naam heeft gekregen;
het Nighthawks shot.
Romance
Deutsch laat
Nighthawks verstandig links liggen en focust op de meer intiemere settings. In
lange, ondoorbroken shots reizen we als kijker van 1931 naar 1965. Terwijl via
radiofragmenten de Amerikaanse geschiedenis voorbij trekt, van de Depressie tot
en met het Kennedy-tijdperk, geeft Shirley commentaar en krijgen we een glimp in
haar leven en de maatschappij. Deutsch geeft de kunstwerken zo een sociaal-
politieke lading mee die de schilder zelf er niet aan koppelde; Hopper stond
bekend als zwijgzame observeerder en hield zich meestal verre van commentaar.
Maar Deutsch houdt het gelukkig subtiel, de achtergronden van Shirleys leven
zijn vaag en open voor eigen invulling en interpretatie. Zo krijgen de beelden
een nieuwe dimensie, maar blijven de beelden ook trouw aan Hopper. Shirley:
Visions of Reality is daardoor zowel een eerbetoon aan een meester als een eigen
werk van Deutsch, een fraaie nieuwe kruisbestuiving in de voortdurende romance
tussen film en schilderkunst.
Gustav Deutsch nam dertien schilderijen van Edward Hopper als uitgangspunt voor zijn Shirley: Visions of reality. Sowieso is de band tussen film en schilderkunst innig.