Het fictieve dorp Schabbach op de Hunsrück is begin- en eindpunt van de Heimat-trilogie (1981-2006), een epos over twintigste-eeuws Duitsland. Regisseur Edgar Reitz heeft er alsnog een film aan toegevoegd, Die andere Heimat, over Schabbach anno 1842.


Even recapituleren. Eerst was er Heimat (1981), de prachtige kroniek in zwartwit van een fictief Duits dorp, waarmee Edgar Reitz en passant het beladen begrip ‘Heimat’ van z’n bruinige bijsmaak wist te ontdoen. Uit dit Schabbach, op de dunbevolkte en uitgestrekte hoogvlakte tussen Rijn en Moezel, maakte de bolleboos Hermann Simon zich los om in Die zweite Heimat (1993), het München van de jaren zestig, volwassen en een beroemd componist en dirigent te worden. Vreemd genoeg had deze ‘kroniek van een jeugd’ in Duitsland minder succes dan daarbuiten, mede de reden dat het vervolg Heimat 3 nog tot 2004 op zich liet wachten. Hierin keert Hermann met zijn jeugdliefde Clarissa terug naar zijn geboortestreek op de Hunsrück, om er zijn resterende eigenwaan af te leggen en te ontdekken dat zijn broers beter tegen het leven zijn opgewassen dan hij, de kunstenaar en intellectueel die resigneert en toeschouwer wordt. Deze kroniek van een ‘Zeitenwende’ gaat over het voor Duitsland extra enerverende laatste decennium van de twintigste eeuw, met de val van de Muur, de Duitse hereniging, of het WK voetbal in 2006. Schabbach was nu gemondialiseerd, de wereld was een dorp geworden.

Financiering
De wereldberoemde Heimat-trilogie, waarin overigens ook de VPRO steeds participeerde, beslaat meer dan 56 uur film. Je zou het ook de kroniek van een Duitse eeuw kunnen noemen. Het is het omvangrijkste en vermoedelijk ook het beste wat er aan Duitse vertelkunst op televisie is langsgekomen. Iedereen ging er in 2004 dan ook van uit dat Reitz, zelf in 1932 op de Hunsrück geboren, dit enorme project nu wel als voltooid beschouwde. Ook in deze gids heette het dat de 72-jarige ‘de kroon op zijn levenswerk’ had gezet , waarmee ook aan zijn haat-liefdeverhouding met de Duitse tv-zenders, die zich met het oog op de kijkcijfers inhoudelijk steeds meer met zijn epos hadden bemoeid maar waarvan hij voor de financiering van zijn kunstzinnige tv-films afhankelijk bleef, een eind was gekomen.

Maar dit was buiten de waard gerekend. Of het hem nou niet beviel voortijdig bij de groten van de Duitse cinema te worden bijgezet, of dat hij nog over dezelfde koppigheid en vasthoudendheid beschikte zonder welke Heimat nooit tot een monumentaal epos zou zijn uitgegroeid – Reitz zette door. Eerst met Die Frauen, niet eerder vertoonde fragmenten uit de Heimat-reeks, daarna met een vervolg op de trilogie : Die andere Heimat, dat zich afspeelt op de Hunsrück in de jaren 1840- ’44 en daarmee een voorloper of prequel van de Heimat-cyclus mag heten. Anders dan zijn voorgangers wordt Die andere Heimat eerst in de bioscoop uitgebracht, en is de film naar verwachting later dit jaar op televisie te zien bij de ARD en Arte.

Exodus
Tijdens de zogeheten Vormärz, het tijdvak voorafgaand aan het revolutiejaren 1848 en ’49, waren de leefomstandigheden op de Hunsrück door honger, armoede en overheidsrepressie zo beroerd dat vele tienduizenden bewoners hun geboortegrond in de steek lieten en naar Brazilië emigreerden. Die massale exodus verliep in een aantal golven en was het gevolg van door sneeuw en hagel mislukte oogsten, besmettelijke ziekten als tuberculose en difterie, en een algeheel gebrek aan perspectief. In de geschiedschrijving is er weinig aandacht aan besteed, omdat geschiedenis nu eenmaal niet door paupers en kansarmen wordt geschreven.

Die andere Heimat – Chronik einer Sehnsucht speelt opnieuw in het boerendorp Schabbach. Jakob Simon, zoon van de plaatselijke smid, droomt van een nieuw leven in Brazilië. Hij leest boeken, houdt een dagboek bij en leert alvast twee indianentalen uit de Nieuwe Wereld. Deze romanticus, door zijn vader afgetuigd zodra hij zit te lezen in plaats van werken, gaat de strijd aan met zijn broer Gustav, een honkvaste en nuchtere werkezel.

De enige die het voor Jakob opneemt is zijn moeder, gespeeld door Marita Breuer (die we nog kennen als Maria Simon uit Heimat). Zij heeft negen kinderen gebaard, waarvan er nog drie in leven zijn. Wanneer Gustav is teruggekeerd uit Pruisische militaire dienst krijgt de rivaliteit tussen de broers en hun strijd om de gunst van Jettchen een onverwachte, maar ook wel weer logische wending. De ontknoping van het verhaal onderstreept de meerduidigheid van de filmtitel; de een overleeft noodgedwongen in een gedroomde, parallelle wereld, de ander zoekt zijns ondanks naar lotsverbetering in wat een nieuw vaderland moet worden. ‘Heimat’ is zowel een geografische plek als een verlangen naar bestemming.


Vrijheid
Reitz was al met het thema emigratie bezig toen hij aan Heimat werkte. Hunsrück-bewoners vertelden hem over verwante nazaten in Brazilië met wie ze zich ook vijf generaties later nog in hun dialect konden verstaan. Net als in Heimat figureren in Die andere Heimat twee emigratie-ronselaars die de verpauperde Hunsrückers overzee een beter leven in vrijheid beloven, zonder feodale dwingelandij. Later , tijdens het draaien van Heimat 3, kreeg Reitz een brief van een Braziliaanse verpleegster die hem in een filmitem op tv had gezien. Ze vond de regisseur sprekend op haar chef de clinique lijken, die ook Reitz heette. Daarna stuurde ze hem een genealogisch werkje van de priester Raulino Reitz, die had uitgezocht dat de Braziliaanse Reitz-clan oorspronkelijk uit een dorp in de buurt van Morbach stamde, Reitz’ geboorteplaats. Dit werd bevestigd door diens broer Guido , een ‘Privatgelehrter’ die als linguïst vele talen had bestudeerd, ook van Zuid -Amerikaanse indianen, maar z’n leven lang nooit een voet buiten de Hunsrück heeft gezet. Kort nadat zijn broer in 2008 overleed, had Reitz de eerste versie van het draaiboek af. Die andere Heimat is aan Guido opgedragen.

Façades
Geschikte filmlocaties bleken door de toegenomen welvaart zowel op de Hunsrück als in Rio Grande del Sul, de regio in Zuid- Brazilië waar veel Hunsrückers zich destijds vestigden, niet te vinden. Maar ook in een nagebouwd dorp zag Reitz geen heil – in zijn optiek worden kwaliteit en geloofwaardigheid slechts bereikt door verregaande precisie –, en daarom viel hij terug op het dorp Gehlweiler, waar tegen bestaande woningen façades werden gebouwd zodat een authentiek ogende dorpskern ontstond, zonder plaveisel, met mestgoten en rondscharrelende levende have. Er werd speciaal voor de film weer rogge en vlas verbouwd en uitsluitend met materialen gewerkt die in 1850 voorhanden waren: stro, grof linnen, schaapswol, houtskool. Niet minder dan 800 kandidaten vielen af bij de screening test voor hoofdpersoon Jakob, waarna zelfs Reitz begon te wanhopen. Toen diende zich bij toeval de ware Jacob aan: Jan Dieter Schneider, geen acteur maar student medicijnen en geboren Hunsrücker.

Dat Jakob kan lezen en schrijven dankt hij aan de in 1815 door Pruisen ingevoerde schoolplicht. Zo ging voor de eerste geletterde generatie agrariërs en ambachtslieden een wereld open, waardoor de gedachte aan emigratie ook in praktijk kon worden gebracht. Als in een klassieke western trekken lange kolonnes huifkarren door het uitgestrekte, golvende landschap naar de einder, naar het Rijndal en vervolgens naar Bremen en andere havensteden. Het was een afscheid voor altijd; er was hooguit nog briefverkeer mogelijk met de achterblijvers. Het zijn magische zwart-witbeelden in cinemascopeformaat, waarmee Reitz op meesterlijke wijze het loodzware bestaan tot leven wekt uit een vergeten tijdvak waarvan we ons nauwelijks nog een voorstelling kunnen maken.

Aan het eind van de film komt de geleerde ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt, gespeeld door Werner Herzog, langs in het dorp. Hij informeert bij een boer (Edgar Reitz) waar hij Jakob kan vinden, met wie hij correspondeert over indianentalen. Het is een knipoog naar een mede-wegbereider van de Nieuwe Duitse film. Herzog, die de uiterste einden van de aarde opzocht, en Reitz die in de Hunsrück is gebleven.

Die andere Heimat, vanaf 23 januari in de bioscoop.