Mike van Diem leek een soort J.D. Salinger van de Nederlandse film te gaan worden. Net als de Amerikaanse schrijver leverde de filmmaker één klassieker en wat – ook heel goed ontvangen – korter werk af, en liet vervolgens niets meer van zich horen.
Van Diem (1959) maakte als student aan de filmacademie al een onuitwisbare indruk; zijn afstudeerfilm Alaska (1989), een psychologische thriller van 45 minuten, won eerst een Gouden Kalf – uniek voor een studentenfilm – en daarna een zogenaamde studenten-Oscar. De jonge regisseur werd direct gerekruteerd door producent Laurens Geels (Abel, Flodder), die hem min of meer carte blanche gaf om scenario’s te ontwikkelen. Concrete films leverde dat niet op, wel veel ervaring. Terwijl Van Diem ook nog een aflevering of tien van de kwaliteitsserie Pleidooi regisseerde, bereidde hij met Geels zijn eerste speelfilm voor. De lat lag hoog: Bordewijk-verfilming Karakter moest geen sympathiek lowbudgetdebuutje worden, maar een visueel imponerend epos dat een groot publiek zou bereiken. Zo geschiedde: de film debuteerde in Cannes, won het Gouden Kalf voor beste film en daarna de Oscar voor beste buitenlandse film.
Het bombardement
En toen? Toen vertrok Van Diem naar Hollywood en zagen we hem nooit meer terug . Althans, zo luidt de gangbare versie van het verhaal. In feite bleef de regisseur gewoon in Nederland gestationeerd, en wie de filmpagina’s een beetje bijhield kon zijn carrière aardig volgen. Zo was hij vrij snel na Karakter betrokken bij de thriller Spy Game, met Brad Pitt en Robert Redford, die uiteindelijk door Tony Scott werd verfilmd. Daarna lazen we over de actiekomedie Godforsaken met Wesley Snipes, de Edgar Allan Poeverfilming Eliza Graves, en diverse andere producties die allemaal werden afgeblazen of door anderen overgenomen. In 2010 verklaarde producent Paul Ruven op het Nederlands Filmfestival dat hij met Van Diem aan een film werkte over het bombardement op Rotterdam – al hield hij een slag om de arm: ‘De kans bestaat nog steeds dat Hollywood belt. In dat geval neemt Mike meteen het vliegtuig.’ Zover kwam het niet, maar Van Diem haakte toch af. En dat was misschien maar beter ook, afgaand op de Rotterdam-film die Ruven vervolgens maakte met regisseur Ate de Jong: Het bombardement. Intussen zat Van Diem trouwens niet stil: hij maakte vele commercials voor het bedrijf 25fps. Mooie, succesvolle filmpjes vaak – maar ja, van een tweevoudig Oscarwinnaar, die ooit zulke hoge ambities koesterde, hadden we toch op iets meer gehoopt. Dat ziet de regisseur zelf ook wel in, vertelt hij in recente interviews: ‘Terwijl mijn omgeving er voortdurend op hamerde dat ik het aan mijn talent verplicht was om speelfilms te maken, voelde ik dat ik het heilige vuur verloren had.’ En: ‘Ik heb te lang een afwachtende houding aangenomen. Ik had na Karakter gewoon weer zelf een script moeten schrijven. Dan had ik waarschijnlijk veel eerder weer een film gemaakt.’
Achttien jaar na zijn klassieker Karakter is Mike van Diem terug met een nieuwe film: De surprise. Is dat goed nieuws?
Belcampo
Enfin, wijsheid achteraf; het goede nieuws is dat die nieuwe film er nu, achttien jaar na Karakter, eindelijk is. En dat het geen Hollywood-afdankertje is, maar een film die Van Diem zelf schreef en echt wilde maken. Sterker nog: hij had deze film, De surprise, eigenlijk twintig jaar geleden al willen maken, na Alaska. Maar er was toen nog gedoe over de rechten, want net als Karakter is De surprise een literatuurverfilming. Het oorspronkelijke verhaal komt van Belcampo, wiens voorkeur voor het bizarre er volop in doorschemert. Het uitgangspunt: een suïcidale miljonair (in de film gespeeld door Jeroen van Koningsbrugge) sluit een contract met een geheimzinnig bedrijfje dat belooft hem op een passende, schijnbaar natuurlijke wijze uit de weg te ruimen; het hoe en wanneer blijft geheim. Als de miljonair echter verliefd wordt op een andere klant van het bedrijf ( Georgina Verbaan), krijgen de twee prompt weer zin in het leven. Maar het contract blijkt onomkeerbaar.
Het oorspronkelijke verhaal stamt uit 1968 maar doet geenszins gedateerd aan; het gegeven had niet misstaan in een film van Charlie Kaufman, Terry Gilliam of de broers Coen. Van Diem heeft er een ware genrehutspot van gemaakt: hij combineert humor, romantiek, psychologie, actie, spanning, surrealisme, nostalgie en allerlei knipogen naar filmclichés en -klassiekers.Werkt dat? Niet helemaal. De eerste helft van de film is voortreffelijk, de tweede helft nogal een rommeltje. Maar het is wel erg fijn om te zien dat Van Diem zijn ambitie niet is kwijtgeraakt. En zijn eigenzinnigheid evenmin: net als Karakter is De surprise in toon, setting en thematiek enerzijds oer-Hollands en anderzijds onvergelijkbaar met andere Nederlandse producties. Voorlopig worden we daar wel gelukkig van. Om nog maar even te vergelijken: als Mike van Diem geen Salinger is, heeft hij misschien wel iets van Terrence Malick, ook zo’n ambitieuze filmmaker die er na een veelbelovende start twintig jaar tussenuit kneep. Malick levert sinds zijn terugkeer de ene nieuwe film na de andere, dus voor Van Diem hebben we goede hoop.