Het Braziliaanse drama Que horas ela volta? (internationale titel: The Second Mother) won onlangs de publieksprijs op het World Cinema Festival Amsterdam, en werd daarvoor al bekroond in Berlijn en op Sundance. Begrijpelijk: de film snijdt op luchtige wijze complexe thema’s aan, is meeslepend en intelligent en heeft een heerlijk hoofdpersonage. Dat is Val, een kinderjuf en huishoudster die bij een rijk gezin in São Paulo inwoont. Wanneer haar dochter Jessica, die elders is opgegroeid, in de stad komt studeren en bij haar moeder intrekt, komen de verhoudingen in het huishouden op scherp te staan. Want moet Jessica zich even onderdanig opstellen als Val, of mag zij zich vrijer gedragen ?
In Amsterdam vertelde regisseur en scenarist Anna Muylaert (1964) dat zij het gegeven van de film al zo’n twintig jaar geleden verzon: ‘Ik was toen net bevallen van mijn eerste zoon. En hoewel ik altijd hard had gewerkt, voelde ik een sterke drang om thuis te blijven en hem zelf te verzorgen. Daar kreeg ik veel verbaasde reacties op, want in Brazilië is het in de midden- en hogere klassen doodnormaal om zoiets aan een nanny over te laten. Als vrouw met een zekere positie ga je echt niet de hele dag thuis zitten om luiers te verschonen. Die reacties zetten mij aan het denken over de vreemde ideeën en verhoudingen in onze cultuur. Ik bedacht dat je daar met een verhaal vanuit het perspectief van een kinderjuf veel over zou kunnen vertellen. Dus heb ik een scenario geschreven, maar ik vond mezelf destijds nog niet volwassen genoeg om dat zelf te verfilmen. Ik besloot eerst meer ervaring op te doen – onder meer met het regisseren van acteurs – en heb het script op de plank gelegd. Daar is het uiteindelijk dus bijna twintig jaar blijven liggen.’
Bent u zelf ook opgevoed door een nanny?
‘Ja, wij hadden vroeger net zo iemand als Val in huis, die schoonmaakte en hielp met de opvoeding. Dagmar heette ze. Ik koester erg goede herinneringen aan haar, ze was veel minder streng dan mijn eigen ouders. Maar ik had als kind al door dat er iets niet klopte aan hoe we met haar omgingen. Op school moest ik eens een tekening maken van mijn gezin, en toen wist ik niet of Dagmar daar ook bij moest. Van de juf mocht ik het zelf weten, maar ik kwam er niet uit, want ik begreep dat het eigenlijk niet hoorde, ook al voelde ze als familie.’
In het bejubelde drama Que horas ela volta? wordt subtiel ingezoomd op klassenverschillen in Brazilië. Regisseur Anna Muylaert: ‘In dit opzicht leven we hier echt nog in de negentiende eeuw.’
Heeft u Val gebaseerd op Dagmar?
‘Ja, voor een belangrijk deel wel. Dagmar kwam uit een arm milieu en had geen onderwijs genoten, en ze had echt het gevoel dat ze door mijn moeder onder de hoede was genomen. Ze behandelde ons met overdreven respect; ze zou nooit in onze huiskamer komen zitten of van het zwembad gebruik maken – terwijl dat officieel nooit zo was afgesproken. Dat is bij Val ook zo. Maar intussen is zij wel het centrum van het huishouden; zij houdt van iedereen de schema’s bij en weet waar alles ligt. Toen mijn zus de film zag zei ze: “Je hebt een film over Dagmar gemaakt, dat zal ze vast niet leuk vinden!” Maar dat valt wel mee, want Regina Casé, de hoofdrolspeelster, heeft Dagmar nooit ontmoet. Val is in Brazilië gewoon een heel herkenbaar personage; andere mensen zeggen: “Ze is precies Fatima!” Of: “Ik ken haar, dat is Maria!”’
Heeft Dagmar de film gezien?
‘Ja, ze was bij de première in São Paulo; ik heb de film toen aan haar opgedragen. Dat was voor ons allebei erg emotioneel.’
Regina Casé is fantastisch als Val. Zij is een populaire actrice in Brazilië, had u haar altijd al in gedachten ?
‘Ja, ik heb haar al jaren geleden benaderd, omdat ik haar heel graag wilde hebben. Ze speelt eigenlijk nog maar zelden in films; ze is vooral bekend van een talkshow, als een soort Braziliaanse Oprah. In haar programma neemt ze het vaak op voor vrouwen als Val, dat was een belangrijke reden om haar te casten.’
Hoe vond ze het om zo iemand te spelen?
Lachend: ‘Dat viel haar niet mee! Ze had zich heel goed voorbereid, door bijvoorbeeld veel gesprekken te voeren met huishoudsters, en dat zie je zeker terug in de film. Maar omdat ze zelf een heel andere levensstijl gewend is, vond ze het zwaar om zo onderdanig te moeten doen en zulke kleren te dragen. En dan hielp het ook niet mee dat de opnames tijdens een prachtige zomer plaatsvonden in São Paulo, terwijl zij een luxe appartement heeft aan het strand in Rio. Ze liet me regelmatig zuchtend foto’s zien op haar telefoon, van haar vrienden die daar aan het feesten waren.’
De film suggereert dat de klassenmaatschapij in Brazilië op knappen staat. Is dat uw verwachting?
‘Dat is wat ik hoop! De situatie is echt absurd, we leven hier in dat opzicht nog in de negentiende eeuw. Vrouwen als Val worden echt vernederd. Ik hoop dat deze film zal bijdragen aan een landelijke discussie. Daarom heb ik ook mijn best gedaan om geen karikaturen te maken van het gezin waar Val voor werkt. Ik wilde niet dat het publiek zou kunnen zeggen: “Wat een rotmensen!” Ze moesten zichzelf erin herkennen. En ik merk dat dat werkt; ik krijg reacties van mensen die het politiek eigenlijk niet eens zijn met de film, maar die toch hopen dat Val het beter zal krijgen. Dat is de kracht van fictie.'