Weinigen wisten tot voor kort wie Fritz Bauer (1903-1968) was. Met de hoofdrol in Der Staat gegen Fritz Bauer breekt deze onbekende Duitse held – gespeeld door Burghart Klaußner – nu definitief door. Want wat de film duidelijk maakt, is dat SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann zonder de vasthoudendheid van de Hessische procureur-generaal Bauer nooit voor het gerecht was gesleept. Bauer was de doorslaggevende bron en de drijvende kracht achter Eichmanns ontvoering door de Mossad.
De algemene teneur in de jaren zestig onder Wirtschaftswunder-kanselier Adenauer was: laat het verleden rusten, kijk naar de toekomst. Bauer ging daar met zijn strijd voor rechtvaardigheid lijnrecht tegenin. Dwarsliggende collega’s omzeilde hij door de hulp in te roepen van de Israëlische geheime dienst. Een stap waarmee hij een aanklacht wegens landverraad riskeerde. Alle reden om zijn betrokkenheid bij Eichmanns arrestatie als geheim mee te nemen in zijn graf. Nu , bijna vijftig jaar na zijn dood, krijgt Bauer alsnog erkenning. Aan de telefoon vanuit Brussel vertelt de Duitse filmmaker Lars Kraume, die Der Staat gegen Fritz Bauer (mee)schreef en regisseerde, over het belang van een held als Bauer.
Wanneer hoorde u voor het eerst van Fritz Bauers sleutelrol bij Eichmanns arrestatie?
Kraume: ‘Zes jaar geleden, door een boek over de vraag hoe het Joodse leven na 1945 weer terugkeerde in Duitsland. Daarin dook de naam van Fritz Bauer steeds op in relatie tot de Auschwitz-processen van de jaren zestig, die op zijn instigatie tot stand kwamen. Vervolgens las ik zijn eerste biografie, uit 2009. Zijn betrokkenheid bij de arrestatie van Eichmann is pas jaren na de ontvoering bekend geworden door een Israëlische journalist die uitzocht hoe de Mossad Eichmann op het spoor kwam.’
Hoe bekend is zijn verhaal in Duitsland?
‘Tot voor kort zeer onbekend. Pas sinds drie, vier jaar is zijn belang voor naoorlogs Duitsland duidelijk geworden. Door de publieksfilm Im Labyrinth des Schweigens (2014), [over een officier van justitie die voor Bauer werkte in aanloop naar het tweede Auschwitz-proces] is het nu enigszins bekend.’
Was Bauer een typische nazi-jager?
‘Ik geloof niet dat hij zichzelf als een echte nazi-jager zag, van het kaliber Simon Wiesenthal of Tuviah Friedman. Hij laat zich eerder duiden als een echte Duitse democraat. Een die van mening was dat de jonge democratie zich eerst met de achter haar liggende tirannie bezig moest houden, voordat de democratie überhaupt tot wasdom kon komen. Dit land bestond niet opeens uit nieuwe bewoners , maar nog altijd uit dezelfde mensen die in de oorlog veel schuld op zich hadden geladen. Met dit doel voor ogen heeft hij natuurlijk ook op nazi’s gejaagd. Niet uit wraak, maar vanuit een pedagogische gedachte: je moet je tot het verleden verhouden om de toekomst vorm te kunnen geven.’
Wie was de drijvende kracht achter de legendarische arrestatie van Adolf Eichmann door de Mossad? Der Staat gegen Fritz Bauer vertelt waarom deze onbekende Duitse held zijn rol tot zijn dood geheim hield.
Hij was in elk geval zo inspirerend, omdat hij een ware held is, die als buitenstaander voor een betere wereld vocht, tegen alle weerstand in.
Is het
dat wat Fritz Bauer voor u tot een aansprekende persoonlijkheid maakte voor een
film?
‘Ja, onder andere. Hij was in elk geval zo inspirerend, omdat
hij een ware held is, die als buitenstaander voor een betere wereld vocht, tegen
alle weerstand in. Geen verzonnen filmheld, maar iemand die verankerd is in een
ware, grote geschiedenis en die met zijn zuivere werken van humanisme en
democratie juist ook voor onze tijd een inspirerende, grote persoonlijkheid is.’
In de film maakt Bauer zich kwaad over de paradox die hij samenvat als ‘
rechtvaardigheid of een nieuwe keuken’. Is dat zo’n actuele parallel waar u op
doelt?
‘Bauers kritiek dat de mensen zich wentelen in hun kleine
private geluk en niet aan een grotere visie vasthouden, kun je ook vandaag de
dag ventileren. Dat gaat over ons allemaal. Als je bijvoorbeeld kijkt naar hoe
Edward Snowden aan het licht heeft gebracht hoezeer de wereld in een
controlestaat verandert, en hoe graag mensen – inclusief ikzelf – nog steeds hun
smartphones gebruiken, dan zie je hoe moeilijk het is om van dit soort
keizerlijke instincten los te raken. Bauer is iemand die begonnen is een ander
leven te leiden. Hij heeft veel op het spel gezet om de waarden waar hij voor
stond te verdedigen. En juist dat maakt hem tot een universeel voorbeeld.’
Wie zijn de Fritz Bauers van onze tijd?
‘Poeh! Figuren als Fritz
Bauer zijn zeldzaam. Edward Snowden is zo’n ware held van onze tijd. En wat ik
beslist in de geest van Bauer vond, was de moedige stap van Angela Merkel om
vluchtelingen welkom te heten. Daarmee legde ze een democratische en
humanistische degelijkheid aan de dag die haar op veel vijandschap is komen te
staan. Een zeer moedige stap van haar, waarop Time Magazine haar terecht uitriep
tot Persoon van het Jaar.’
Waarom zijn er zoveel films over
historische helden als Bauer, over wiens belang we het inmiddels allemaal eens
zijn, en zo weinig films over actuele helden, die – net als die historische
helden destijds - juist vandaag de dag omstreden zijn?
‘Als
verhalenverteller of scenarist moet je een zekere afstand tot het gebeurde
voeden. Oscarwinnaar
Spotlight [over Amerikaanse onderzoeksjournalistiek naar kindermisbruik door
katholieke priesters] is ook een historische film, maar dichterbij in de tijd
dan Fritz Bauer. Desondanks duurt het een tijd voor men erkent welke strijd in
de geschiedenis beschaving heeft gebracht. Als je nu op Bauer en de jonge Duitse
democratie terugblikt, zie je dingen die je destijds, in de jaren zestig, nog
niet kon duiden. Zoals wat een grote symboolkracht deze advocaat-generaal had.
Er is tijd voor nodig om de maatschappelijke balans op te kunnen maken, om de
figuur te kunnen duiden waar het verhaal over gaat. Dat is in het heden nog niet
zo gemakkelijk.’
Is dat ook niet de terugkerende tragedie, dat
het zo moeilijk is de eigentijdse Fritz Bauers – onze toekomstige helden – te
herkennen?
‘Ja, en wat het extra ingewikkeld maakt is dat de wereld
waarin we nu leven zo doelgericht is dat het waanzinnig moeilijk is om goed en
slecht van elkaar te onderscheiden. Denk aan de nasleep van 11 september, hoe
moeilijk het was om te zeggen dat het volkenrechtelijk niet deugde wat de
Amerikanen deden. Omdat goed en slecht zo lastig te onderscheiden zijn, is het
moeilijk om duidelijk te zeggen: dat zijn de helden en de inspirerende figuren
in dit lastige scenario.’