‘Iedere Nederlander die over het heden, verleden en de toekomst van zijn land wil meepraten, zou verplicht moeten worden eenmaal per jaar een studiereis binnen de grenzen te maken (…) zelfstandig, desnoods op rijkskosten, met uitsluitend de opdracht om te kijken.’ Met dit citaat van H.J.A. Hofland begint de documentaire Snelweg NL. Regisseur Ben van Lieshout ging de uitdaging aan en maakte een lange ontdekkingsrit over de Nederlandse snelwegen. Hij vertelt: ‘Ik heb altijd al een fascinatie voor de snelweg gehad. Het is een semi-openbare ruimte waar iedereen gebruik van maakt, maar je kunt je er toch heel anoniem doorheen bewegen. In de geest van Hofland wilde ik puur registreren, zonder commentaar of ironie, maar wel met oog voor poëzie. Er zijn natuurlijk wel meer filmers en fotografen die Nederlandse wegen vastleggen, maar die benadrukken vaak een zekere lulligheid, met plaatjes van rotondes en zo. Terwijl dat hele snelwegencomplex van ons toch ook iets heel indrukwekkends heeft, welbeschouwd gaat het om het grootste monumentale bouwwerk van Nederland.’
De documentaires Snelweg NL en Missie NS, die beide in première gaan op het Nederlands Film Festival (27 september t/m 5 oktober), schetsen een beeld van een tiptop georganiseerd maar ook enigszins doordraaiend land.
Niet romantisch, maar angstaanjagend
Van Lieshout laat concrete conclusies aan de kijker over, maar stuurt met zijn selectie en montage uiteraard wel in een bepaalde richting. ‘Ik hield zelf een dubbel gevoel aan mijn tocht over en heb geprobeerd zowel de positieve als negatieve indrukken in de film te verwerken. Enerzijds heb ik erg genoten, ik voelde een enorm respect voor hoe goed alles in elkaar zit, qua ontwerp, uitvoering, duidelijkheid. Buitenlandse chauffeurs weten vaak niet wat ze zien als ze hier rijden, en dat begrijp je. Onze snelwegen hebben niets romantisch of heroïsch, zoals de highways in Amerika, de Route du Soleil in Frankrijk of de Autobahn der Freiheit in Duitsland, maar zijn van een haast angstaanjagende, ik denk typisch Nederlandse efficiëntie, waar toch ook een zekere schoonheid in schuilt. En langs de wegen valt ook zoveel te zien. Vroeger was de snelweg enkel een manier om van A naar B te komen, tegenwoordig is het haast een bestemming op zich. Eerst kreeg je wegrestaurants en hotels, nu heb je hele winkelcentra, casino’s, bioscopen. Dat is op zich een interessante ontwikkeling, maar gaandeweg begon ik me er ook ongemakkelijk bij te voelen. En dan vooral bij al die distributiecentra, die grote, vierkante dozen die je overal ziet verrijzen. Dat hangt weer samen met de digitale snelweg, waarop zoveel wordt besteld dat het allemaal nauwelijks vervoerd kan worden. Daarom zie je nu ook zo waanzinnig veel vrachtwagens op de weg – waar dan ook weer nieuwe aan- en afvoerwegen voor moeten komen, en gigantische parkeerterreinen. Je vraagt je af: hoe lang kan dat zo doorgaan? Wanneer gaat het vastlopen?’
Snelweg NL
De reizigers te vriend
Ook regisseur Catherine van Campen schetst in haar documentaire Missie NS een actueel beeld van Nederland door in te zoomen op een onderdeel van de infrastructuur – in dit geval niet de weg maar het spoor. Van Campen kreeg een unieke kans om binnen te kijken bij de Nederlandse Spoorwegen, zowel in de kantoren van de topmanagers als op de werkvloer bij de conducteurs en schoonmakers. Ze hanteert daarbij eenzelfde observerende, commentaarloze stijl als Ben van Lieshout.
‘Toen ik een paar jaar geleden aan de film begon, heerste er veel onvrede in het land,’ vertelt Van Campen. ‘Er waren net verkiezingen geweest, waarbij de PVV veel zetels had gescoord. Het leek me interessant om in die context een film te maken over de NS, een bedrijf waar toen veel over werd geklaagd, als een soort metafoor voor wat er landelijk gebeurde. Om die reden heb ik me vooral gericht op de relatie tussen de NS en zijn klanten, en dan met name de missie van de NS om de reizigers te vriend te houden. Tijdens het filmen ging het echter steeds beter met het bedrijf: de klanttevredenheidscijfers schoten omhoog. Daardoor is het uiteindelijk meer een verhaal geworden over pr en marketing dan over onvrede.’
Tijdgeest
Met die insteek vertelt Missie NS evengoed veel over de huidige tijdgeest. Hier en daar doet de film denken aan de recente documentaire Nu verandert er langzaam iets van Menna Laura Meijer, over de zelfhulp- en managementcultuur. De gretigheid van het spoorbedrijf om goodwill te kweken neemt soms lachwekkende proporties aan.
Van Campen: ‘Ik wilde het in de film niet expliciet benoemen, maar ik hoop dat je als kijker een zekere herkenning ervaart. Want wij gedragen ons in het dagelijks leven eigenlijk niet heel anders dan zo’n bedrijf: via social media willen wij ook steeds weten wat anderen van ons vinden, en geven wij ook vaak een twist aan de waarheid om alles net iets mooier te laten lijken dan het is.’ In die zin sluit Missie NS niet alleen qua onderwerp maar ook qua conclusie aan bij Snelweg NL, door een cultuur te schetsen waarin alles almaar beter, mooier, sneller en efficiënter moet zijn. Wat de vraag oproept die Ben van Lieshout eerder verwoordde: hoe lang kan dat zo doorgaan?