Onderweg op een zomernamiddag troffen we op een trottoir zo'n vijftien dozen met boeken aan. Een ware lettergrabbelton, van kunstenaarsmonografieën tot een duidelijk ook door de muizen gelezen Scorpion Press-editie van Henry Millers Reunion in Barcelona uit 1959. Een van de papierweesjes die we uit de afdankbibliotheek redden was Wat niet in Baedeker staat, een Amsterdamgids uit de vroege jaren dertig. Behalve fijne zwart-wittekeningen plus een rijk en instructief advertentiesupplement ('Als gij een voortreffelijke sigaar wilt rooken, rook dan Cadena') bevatte het een bijna vergaan bankbiljetje van Two Rupees. Ergo: straatjutten loont.
Toch raapt ook in West-Europa niet iedereen voor zijn plezier op wat anderen hebben achtergelaten. In Les glaneurs et la glaneuse uit 2000 passeert een bonte stoet sprokkelaars, rapers, plukkers en jutters de revue. Voor haar documentaire had de toen 72-jarige Agnès Varda voor het eerst een handzame digicamera tot haar beschikking. Op haar veldtochten door Frankrijk kon ze daardoor bijzonder vrij bewegen, en meer dan voorheen de spontaniteit en het toeval laten spreken.
Dat toeval vliegt Varda (1928-2019) bijkans om de oren wanneer ze, van Perpignan tot Parijs, mensen tegenkomt die zich al dan niet uit noodzaak ontfermen over weggooibrood, druivenoogstrestanten, na-de-storm-zwerfoesters, varia meubelaria en allerhande ander spul dat nog eet- of bruikbaar is.
Wat de een achterlaat of weggooit, is de ander tot nut. Agnès Varda maakte er in 2000 een mooie documentaire over: Les glaneurs et la glaneuse.
Agnès Varda in Les glaneurs et la glaneuse
Een van de onvrijwillige sprokkelaars in de film is Claude, een vrachtwagenchauffeur die in kennelijke staat achter het stuur zat en vervolgens zijn rijbewijs, baan, gezin en huis kwijtraakte. Nu raapt hij gedumpte aardappelen die niet aan de uniformiteitseisen van de supermarkten voldoen, vist hij kaas, appels en peterselie uit vuilcontainers. 'We zijn niet bang om onze handen vuil te maken,' zegt de zelfredzame Claude in zijn wrakkige caravan op een terrain vague langs een provinciale weg. 'Handen kun je wassen.' Zijn ademwolkjes vertellen over zijn situatie wat geen woord vermag.
Les glaneurs et la glaneuse – de titel verwijst naar het schilderij Les glaneuses, 'Arenleessters', uit 1857 van Jean-François Millet – gaat over het bijna obscene surplus aan welvaartsgoederen. En ook een beetje over het ouder worden van de filmmaakster. Toch blijft de toon steeds lichtvoetig. De succesdocu maakte indertijd zoveel los bij het bioscooppubliek, dat Varda in 2002 het nogal vermakelijke vervolg Deux ans après draaide. Daarin ontmoet ze behalve mensen die haar brieven schreven ook nieuwe glaneurs en glaneuses, en zoekt ze onder anderen twee keer Claude op. Hem gaat het inmiddels beter, hij heeft zelfs een beveiligersbaantje. Zo zijn ze, de oppen en affen van het leven. Soms raap je iets op, soms laat je iets achter.
Les glaneurs et la glaneuse wordt op maandag 22 april uitgezonden op TV5 (met Nederlandse ondertiteling): 23:03-0.23 uur.