Putin's Witnesses: onthullend en fascinerend

Machtsgrepen verlopen zelden volgens plan, zonder slag of stoot, al zijn ze nog zo goed voorbereid en geënsceneerd. Zelfs aangewezen en geaccepteerde opvolgers, denk maar aan onze Brinkman en Melkert, kunnen onverwacht sneven. Achteraf blijkt een geslaagde omwenteling of machtsoverdracht vaak een riskante aangelegenheid te zijn geweest.

Rusland kent wat dat betreft een boeiende en deels onopgehelderde historie. De manier waarop opeenvolgende Sovjetleiders aan de macht kwamen, heeft generaties Ruslandexperts en Kremlinologen beziggehouden. Spectaculair was de wijze waarop Jeltsin op de drempel van het nieuwe millennium het stokje doorgaf aan de toen nog vrijwel onbekende Poetin. Op oudejaarsavond 1999 maakte Jeltsin geheel onverwacht tijdens een ingelaste tv-toespraak bekend dat hij de macht overdroeg aan Poetin, in elk geval tot aan de drie maanden later te houden presidentsverkiezingen. De alcoholist Jeltsin kon de chaos, het economische, politieke en sociale verval dat na de val van de Sovjet-Unie was ontstaan niet keren, en was fysiek opgebrand. ‘Ik vraag om vergeving omdat ik er niet in ben geslaagd uw dromen te verwezenlijken,’ klonk het deemoedig en met slepende dictie, ‘een nieuwe generatie zal me vervangen. Zij zal het beter doen.’

Ook Vitaly Mansky, als producer van staatszender Rossija dan al een tijdje in opdracht bezig met een film over Jeltsin, verneemt diens aftreden die avond via de televisie, terwijl hij thuis tijdens de feestelijke voorbereidingen op Nieuwjaar zijn kroost en zijn vrouw Ljoedmila aan het filmen is. Geïrriteerd geraakt door zijn camera, voorspelt ze: ‘Je zult zien hoe ze het volk nu de duimschroeven zullen aandraaien.' Die Poetin, oud-chef van de geheime dienst SFB, is een ‘stille, grijze muis’, we zullen nog met weemoed aan Jeltsin terugdenken want wie krijgen we nou?

‘De wereld zal nog bang van ons worden.’ Wacht nou even af, sust Mansky. Gevraagd of hij de voortekenen destijds negeerde, vertelde Mansky onlangs aan Arte Magazin: ‘Inderdaad. In tegenstelling tot mijn vrouw, die naar haar gevoelens luisterde, liet ik me helaas leiden door rationele overwegingen. De keuze voor Poetin leek me op een of andere manier een juiste beslissing.’ Mansky had in zijn functie bij de staats-tv toen onbeperkt toegang tot de politieke inner circle, wat tegenwoordig onvoorstelbaar is. ‘Ik heb geen spijt en schaam me niet, maar voel me wel schuldig. Mijn films hebben Poetin geholpen. Achteraf bezien ben ik te naïef geweest.’

De operatie ‘Opvolging’ verliep in het diepste geheim en de timing van Jeltsins toespraak was perfect, want de Russen zouden twee weken lang worden afgeleid met het vieren van de eeuwwisseling, orthodox Kerstmis en orthodox Nieuwjaar. Ze werden voor voldongen feiten geplaatst, zoals zo vaak. Mansky kreeg in januari 2000 opdracht om met zijn medewerkers een film te maken rond Poetins verkiezingscampagne. Hij stuitte daarbij op eerder gemaakte opnamen van Poetins vroegere lerares Duits, die een grote invloed op hem had, en stuurde ze via via, naar eigen zeggen zonder bijbedoelingen, naar Poetin. Tot zijn verrassing werd hij een paar dagen later door Poetin besteld en mocht hij ook een meer persoonlijke film draaien over diens eerste jaar als president.

Hij kreeg Poetin zover om, na het staatsbezoek van Tony Blair in Sint-Petersburg, ook langs te gaan bij zijn vroegere lerares, wat intieme beelden oplevert waarop ijskonijn Poetin zowaar lijkt te ontdooien. Naast de beelden van zijn cameraman, draaide Mansky ook met zijn eigen handcamera, en veel van dit op de huid gefilmde, niet eerder vertoonde materiaal is in Putin’s Witnesses beland. Het zijn, zeker met de kennis van nu, onthullende en ronduit fascinerende beelden van een toegankelijke man die zich gedecideerd een machtsbasis aan het verwerven is, en daartoe zelfs de regieaanwijzingen van cameramensen gewillig opvolgt ('Vladimir Vladimirovitsj! Glimlachen graag, met uw colbertje losjes over de schouder'), en van zijn dienstbare entourage, die hem verwachtingsvol laat begaan. Rusland had na Jeltsin immers weer een sterke leider nodig.

Poetin geeft, alweer: achteraf bezien, duidelijk blijk van zijn opvattingen over democratie, de staat en zijn leiderschap. Hij doet niet mee aan verkiezingsdebatten, want politiek zou niets anders zijn dan reclame maken voor Snickers of maandverband. En het landsbelang gaat volgens hem altijd boven individueel belang. De avond van de verkiezingsuitslag – Poetin krijgt meer dan vijftig procent van de stemmen – wordt vastgelegd in huize Jeltsin. Opgelucht en tevreden wil deze per telefoon zijn uitverkoren opvolger feliciteren, maar bereikt hem niet en ondanks toezeggingen belt Poetin ook niet terug. Dat zegt genoeg. Eerder had Jeltsin nog verklaard dat ‘de mediavrijheid gegarandeerd is als Poetin wint’, maar binnen een jaar zou de onafhankelijke nieuwszender NTV worden genationaliseerd.

Ook Poetin en zijn vergulde campagneteam komen uitgebreid in beeld. Pas bij het monteren van Putin’s Witnesses ontdekte Mansky dat uit de televisie op de achtergrond de stem van oppositieleider Boris Nemtsov klonk, die graag een tweede stemronde had gezien omdat de kiezers nu niet wisten wat Poetin van plan was. In 2015 werd Nemtsov vlakbij het Kremlin vermoord. Een jaar na Poetins verkiezingszege zouden zijn campagnemedewerkers zich bij de oppositie aansluiten, ontslagen zijn of onder soms verdachte omstandigheden het leven laten. Alleen Medvedev bleef over, die Poetin trouw dient en sinds 2012 premier is.

Poetin herstelde de rode vlag in ere en voerde ook het volkslied van de Sovjet-Unie weer in, zij het met een nieuwe tekst. In gesprekken onder vier ogen legt hij de voorzichtig sputterende Mansky, die hij speciaal daarvoor naar het Kremlin laat komen, uit dat het volk ondanks alles nu eenmaal terugverlangt naar vroeger en het zo weer vertrouwen krijgt in de staat. Bij de regisseur is de eerste twijfel gezaaid, en die zou nadien alleen maar toenemen. Putin’s Witnesses is voor Mansky, die niet voor niets in 2000 in huiselijke kring gemaakte opnamen toevoegt, ook een vorm van zelfonderzoek. Hij overdenkt zijn rol in de beeldvorming rond Poetin en het bestendigen van diens macht. Hij stond erbij en keek er (door een lens) naar, wat hem medeplichtig maakte en uiteindelijk dwong om een daad te stellen. 

Toen de staatscontrole over de media steeds verder toenam, nam Mansky aan het eind van Poetins eerste mandaat in 2004 ontslag bij de televisie. Vier jaar later wisselde president Poetin stuivertje met premier Medvedev, omdat de grondwet een derde termijn als president niet toestaat – waarna Poetin in 2012 weer president kon worden. Na deze cynische rokade vatte Mansky het plan op om een nieuwe film te maken. De annexatie van de Krim in 2014 en de juichende Russische instemming was voor hem de druppel die de emmer deed overlopen. Mansky en zijn vrouw verlieten Rusland en vestigden zich in de Letse hoofdstad Riga.

Een jaar eerder had het Russische ministerie van Cultuur de subsidie voor het documentairefilmfestival ArtDocFest, dat Mansky in 2007 had opgericht en waarvan hij directeur was, stopgezet vanwege Mansky's 'staatsonvriendelijke activiteiten'. ArtDocFest wordt nu in Riga voortgezet. Over zijn eigen veiligheid zei hij in The Times het volgende: 'Ik verkeer geestelijk en lichamelijk in goede gezondheid. Ik denk niet aan zelfmoord. Als me iets overkomt zal het geen toevallig einde zijn.'

Nu Poetin als tirannieke tsaar al achttien jaar stevig in het zadel zit en de teloorgang van de Sovjet-Unie (‘de grootste geopolitieke tragedie van de twintigste eeuw’) bestrijdt met nationalistische verheerlijking van Ruslands heldhaftige verleden, met expansionisme via hybride oorlogvoering en met het liquideren van alle vormen van oppositie, kunnen Poetins ‘getuigen’ van het eerste uur, voor zover nog in leven, zich aan de hand van Mansky’s documentaire afvragen hoe het zo mis kon gaan en welke rol zij daarbij speelden. 'De film heeft in Rusland veel discussie losgemaakt,' aldus Mansky in Arte Magazin, 'over ieders verantwoordelijkheid voor wat met ons is gebeurd. Veel betrokkenen die twintig jaar hebben gezwegen, werden gedwongen om interviews te geven of verantwoording af te leggen.'