Vijf bijzondere ruimtevaartfilms

Een kleine zestig jaar voordat Joeri Gagarin als eerste mens de ruimte in werd geschoten, toverde de Franse goochelaar en filmpionier Georges Méliès al een ruimtereis op het witte doek in Le voyage dans la lune. Het achttien minuten durende spektakel gaat over een zestal astronomen dat een expeditie naar de maan onderneemt. Daar aangekomen worden ze belaagd door tientallen buitenaardse wezens. Méliès spendeerde een slordige tienduizend Franse frank om ’s werelds allereerste sciencefictionfilm te maken, een fortuin in die tijd. Het immense budget had overigens weinig te maken met de vele baanbrekende effecten – zo wordt de ruimtecapsule door een kanon afgeschoten om uiteindelijk in het oog van de maan te belanden – maar vooral met de dure kostuums van de aliens, die gemaakt werden van karton en zeildoek.

De meeste vroege ruimtefilms gingen, net als Le voyage dans la lune, over gekke maanmannetjes, maar in 1929 pakte de Oostenrijkse cineast Fritz Lang (Metropolis) het helemaal anders aan: Frau im Mond is een serieuze sciencefictionfilm die zowel de latere ruimtevaart inspireerde als een aantal toepassingen correct wist te voorspellen. Zo is in Frau im Mond de allereerste countdown voor een raketlancering te zien (door de filmmakers bedacht om de spanning te verhogen) en vliegen de hoofdpersonages richting de maan in een meertrapsraket. Technisch adviseur van de film was dan ook niemand minder dan Hermann Oberth, de Duitse 'vader van de ruimtevaart'. Overigens zien veel van de scènes in de ruimte er ondanks zijn kundige advies vandaag de dag nogal knullig uit: met name het moment waarop een van de astronauten in een rubberen pak met een koperen duikhelm op door het zanderige maanlandschap strompelt werkt op de lachspieren. Toch waren de nazi’s in 1933 doodsbang dat Frau im Mond te veel geheimen over hun v2-project zou weggeven: de film bleef tot het einde van de Tweede Wereldoorlog verboden.

Sciencefictionfilms die eind jaren vijftig, begin jaren zestig in Hollywood gemaakt werden, moesten het meestal doen met minieme budgetten, matige B-acteurs en belabberde scripts waarin buitenaardse wezens symbool stonden voor Het Rode Gevaar. Achter het IJzeren Gordijn werden daarentegen talloze uitdagende, intelligente en visueel overdonderende films over buitenaards leven en ruimtereizen geproduceerd, met als een van de absolute hoogtepunten het Tsjechoslowaakse Icarus XB 1 van Jindrich Polák. Deze losse bewerking van Stanislaw Lems roman Obłok Magellana gaat over wetenschappers die anno 2163 op zoek gaan naar buitenaards leven in het Alpha Centauri-stelsel. Tijdens de 28 maanden durende reis krijgen ze onder meer te maken met mentale inzinkingen en een radioactieve ‘donkere ster’. Stanley Kubrick bekeek Ikarie XB 1 naar verluidt meerdere keren tijdens de voorbereidingen op zijn eigen sf-epos, 2001: A Space Odyssey (1969), en haalde onder meer inspiratie uit het prachtige decorontwerp. Zeer waarschijnlijk heeft hij echter enkel een gecensureerde Amerikaanse versie (met als alternatieve titel Voyage to the End of the Universe) van de film gezien, waaruit onder meer een scène met een ‘kapitalistisch’ Amerikaans ruimteschip vol rottende lijken was verwijderd en in de slotscène het Vrijheidsbeeld was toegevoegd.

In deze wonderlijke Japanse zwart-witfilm zweeft een fluisterende androïde door de ruimte in een nogal eigenaardig ogend ruimteschip: een oud, traditioneel Japans huis met twee gigantische raketmotoren. Heel veel meer gebeurt er verder niet in deze minimalistische en meditatieve film: de androïde reist het sterrenstelsel af om pakketjes te bezorgen op desolate planeten, voert ongemakkelijke gesprekken met de haperende boordcomputer en houdt een audiodagboek bij, 'voor het amusement van toekomstige huurders'. Het bijzondere ontwerp van het ruimtevaartuig is prachtig in al zijn eenvoud, maar nog opvallender zijn de planeten die bezocht worden: regisseur Sion Sono schoot alle 'buitenaardse scènes' op locatie in de omgeving van Fukushima, dat in 2011 door de verwoestingen van de tsunami en de daaropvolgende kernramp veranderd was in een postapocalyptische woestenij.

Van een 58 miljoen dollar kostende Hollywood-productie over Neil Armstrongs reis naar de maan — en de vele testvluchten die daaraan voorafgingen — zou je misschien verwachten dat alle effecten uit de computer zijn getoverd, maar niets is minder waar. La La Land-regisseur Damien Chazelle koos er met First Man namelijk bewust voor zo veel mogelijk praktisch op te lossen. Hij wilde dan ook geen heldenepos maken, maar een hyperrealistische film over de immense gevaren van de eerste ruimtereizen. Zo werd onder meer de Saturn v-raket nagebouwd met 3d-printers (op schaal weliswaar, maar nog altijd ruim vier meter hoog), net als de Apollo Lunar Module waarmee Armstrong en Buzz Aldrin in 1969 op de maan landden. Vervolgens werden de miniaturen expres beschadigd en verbogen, om ze er zo realistisch mogelijk uit te laten zien. 'First Man is dan ook geen sciencefiction maar historie,' zo verwoordde Buzz Aldrin-vertolker Corey Stoll het treffend in een interview.