Black Light: Eye Filmmuseum viert honderd jaar zwarte cinema

Een filmprogramma rond zwarte identiteit in speelfilms roept bij voorbaat vragen op. Gaat het om de oorsprong van makers en acteurs? Vormt de bron van het verhaal het uitgangspunt? En uit welke periodes komen de geselecteerde films? De gastcuratoren geven daar geen antwoord op. Wel besloten ze het Black Light-programma in Amsterdam zo kleurrijk mogelijk te maken met spoken-word-performers, deejays, een avond vol muziekclips, inleidingen en debatten.

Logisch, de speelfilm Do the Right Thing (1989), waarin een hittegolf de etnische conflicten in Brooklyn tot het kookpunt brengt, vormt de aftrap van een filmprogramma over zwarte identiteit. Vermoedelijk omdat de ter ere van het dertigjarig bestaan gerestaureerde versie kan worden vertoond.

Verrassender is dat het Black Light-filmprogramma eigenlijk twee uur eerder al begint met een liveradioshow, net als in de openingsscène van Spike Lees filmklassieker. Bovendien kruipt deejay All Star Fresh achter de draaitafels. Eind jaren tachtig was hij een van de drijvende krachten achter de Amsterdamse discotheek RoXY. Nu komt hij vertellen over de beslissende invloed die Do the Right Thing op zijn leven had.

Zo hoopt gastcurator Marjorie Boston de toon van het filmprogramma te zetten: ‘We zijn van plan black movies door middel van een verdiepend programma in een andere context te plaatsen.’

Boston is directeur van Rightaboutnow Inc., een platform van jonge makers uit de theater-, kunst-, dans- en muziekwereld. ‘Bij het thema zwart in filmcultuur gaat het ons om de inspiratiebronnen. Eigenlijk zou ik het liever hebben over black diversity of de verbindende factor van culturen. We kiezen nu in elk geval voor black identity in plaats van zwart als kleur.’

Regisseur Ivan Barbosa en scenarioschrijver Roelof Jan Minneboo, twee andere gastcuratoren, presenteren een avond over de zwarte mens in Nederlandse filmproducties. Daarin laten ze fragmenten zien uit de sinterklaasintocht van 1920, De Jantjes (1934) en We zijn er (2016), de door Barbosa gemaakte clip van Typhoon. Daarin krijgt de rapper er met de zweep van langs van zijn witte eigenaar, waarmee hij de zwarte bladzijden uit de koloniale geschiedenis in herinnering wil brengen.

Het is overduidelijk een film met een zwarte signatuur. Toch stelt Barbosa dat de huidskleur van de filmmaker niet bepalend hoeft te zijn voor black cinema. ‘La haine is bijvoorbeeld gemaakt door Mathieu Kassovitz, geen zwarte regisseur. Maar in de film draait het volledig om urban culture in de buitenwijken van Parijs.’

Ook collega-regisseur Michael Middelkoop treedt aan als gastcurator. Tijdens een avond met videoclips doet hij een greep uit het archief van platenmaatschappij Top Notch. In de 25 jaar dat dit toonaangevende en vaak spraakmakende label bestaat, heeft het beeld van zwarte hiphopartiesten volgens Middelkoop een opmerkelijke ontwikkeling doorgemaakt.

De hiphopcultuur uit New York kreeg in Nederland bij Top Notch voor het eerst een eigen geluid, waarbij het in het begin vooral ging om vrijheid van meningsuiting. Platte teksten moesten het zijn, doorspekt met straattaal, vertelt Middelkoop. ‘Hiphoppers moesten geld hebben, en vrouwen. Het liefst van allebei zo veel mogelijk. Daarna begonnen sommige artiesten geleidelijk hun afkomst centraal te stellen. Typhoon ging op een poëtische, haast spirituele manier op zoek naar zijn roots, terwijl rapper Fresku zichzelf een spiegel voorhield en zijn teksten van milde ironie voorzag.’

De ontwikkeling van de Nederlandse hiphopscene en de bijbehorende clips verliep in fasen, stelt Middelkoop, die voordat hij video’s ging maken filmwetenschappen studeerde. ‘Eerst kopieerden artiesten wat overwaaide uit de VS. Maar algauw lieten ze zich inspireren tot het schrijven van teksten waarin ze zich open en kwetsbaar durfden op te stellen.’

Middelkoop, die zich momenteel voorbereidt op het regisseren van een aflevering uit NTR-dramaserie De straat [voorheen One Night Stand, red.], legt uit dat de hiphopcultuur inmiddels zo’n groot draagvlak heeft dat artiesten ook geregeld een serieuze boodschap uitdragen. ‘En die wordt zeker gehoord. Hiphop is mainstream tegenwoordig. Zes tracks uit de top tien zijn afkomstig van hiphopartiesten. Neem rapper Chivv van de groep SBMG. Die mengde zich vorig jaar in de zwartepietendiscussie met een hit waarin zowel voor- als tegenstanders aan bod komen.’

Vanwege het multidisciplinaire karakter kijkt de Amerikaanse curator Greg de Cuir Jr. verwachtingsvol uit naar het filmprogramma in Amsterdam. Hij hoopt dat de thema-avond over clips en de Surinaamse film Wan pipel een ander, jonger en in elk geval divers publiek naar de bioscoop zullen trekken. ‘Films kunnen mensen aan het denken zetten, iets nieuws of iets radicaals laten zien. Als het even kan ook aan mensen die niet zo vaak naar de film gaan. Preken voor eigen parochie is niet zo’n kunst. Het liefst zou ik bruggen slaan naar een andersdenkend publiek.’

Met instemming haalt De Cuir Jr. het motto aan van rapper Tupac Shakur, die niet de illusie had dat hij met kunst de wereld kon veranderen. ‘Maar hij gaf ons wel de garantie dat hij met zijn muziek altijd een kritische geest kon bereiken die wél grenzen verlegt.’

Het is die vorm van kruisbestuiving die hem fascineert in de canon van vooral Amerikaanse speelfilms uit de vorige eeuw en de Afro-Amerikaanse cultuur die daarin geleidelijk tot uiting kwam. Op een bepaald moment wordt de kiem gelegd voor een nieuw genre en dat gebeurt nooit in een vacuüm, maar altijd binnen een maatschappelijke context, stelt De Cuir Jr. ‘Juist in een tijd van rassenrellen staan filmpioniers op die de weg effenen voor nieuwe makers.

Filmgeschiedenis ontstaat zodra een regisseur op de schouders van zijn voorganger kan staan. Moonlight was nooit gemaakt zonder Boyz n the Hood, terwijl die film weer schatplichtig is aan de blaxpoitationfilm Sweet Sweetback’s Baadasssss Song van Melvin Van Peebles uit 1971.’

Waar De Cuir Jr. zich vooral richt op de zwarte cultuur in Amerikaanse speelfilms uit de twintigste eeuw, zijn tijdens het Black Light-filmprogramma ook recentere films te zien.

Zo mocht horrorkomedie Get Out van Jordan Peele volgens Middelkoop niet ontbreken omdat die film binnen een paar jaar een iconische status verwierf. ‘In een genrefilm wordt een sociaal-maatschappelijk probleem aan de kaak gesteld: sluimerende, maar net zo vaak openlijke discriminatie en racisme in de VS. Vergelijkbaar met de manier waarop Brian De Palma met Carrie en Stanley Kubrick met The Shining via horror respectievelijk pestgedrag op school en gezinsperikelen in een ander perspectief plaatsten.’

Of er over twintig jaar nog steeds behoefte bestaat aan een filmprogramma of retrospectief gewijd aan zwarte cinema? Middelkoop hoopt van niet. ‘Het zou mooi zijn wanneer we het label black er over niet al te lange tijd vanaf kunnen krassen. Omdat we dan niet meer letten op kleur en oorsprong als we naar films kijken.’

De Cuir Jr. denkt daarentegen dat er nog veel valt te winnen, met name binnen de filmwereld zelf. Regisseurs, waar ook ter wereld, en of ze nu zwart zijn of niet, kunnen grenzen verleggen en moeten daar tot in lengte van jaren mee doorgaan, vindt hij, maar op andere niveaus is nog volop sprake van ongelijkheid en onrechtvaardigheid.

‘Het zal nog wel even duren voor de zwarte gemeenschap evenredig is vertegenwoordigd in de filmindustrie, bij productiehuizen, in festivaldirecties en in het debat. Een zwarte regisseur wordt nog steeds vergeleken met andere zwarte regisseurs. Maar waarom zetten we niet een keer Spike Lee tegenover Martin Scorsese tijdens een discussie over de toekomst van de speelfilm?’