Complexe filmpersonages: nazi’s, boze witte schutters en een pedoseksueel

In de WO II-komedie Jojo Rabbit (sinds enkele weken in de bioscoop) speelt regisseur Taika Waititi een slapstickversie van Adolf Hitler. In de traditie van eerdere Führer-imitators als Charlie Chaplin (The Great Dictator) en Martin Wuttke (Inglourious Basterds) lijkt hij daar best plezier in te hebben, maar in interviews zegt Waititi zich op de set erg ongemakkelijk te hebben gevoeld, met zijn tandenborstelsnor en nazi-uniform.

Hij zou de rol alleen hebben gespeeld omdat de producenten erop aandrongen. In The Hollywood Reporter vertelt Waititi dat hij Hitler vooral niet te menselijk wilde neerzetten. ‘Ik wilde me überhaupt niet te veel in hem verdiepen, geen onderzoek naar hem doen, want ik vond niet dat hij dat verdiende.’

Zo’n omgang met alom gehate personages is typerend voor de cinema. Booswichten zijn er doorgaans in de varianten lachwekkend en door- en doorslecht. Dat is wel zo geruststellend voor het publiek. De enkele cineast die een monster graag wat menselijker neerzet, kan rekenen op felle kritiek.

Dat merkten de makers van een eerdere Hitlerfilm, Der Untergang (2004), waarin de Führer nu eens niet alleen raast en tiert, maar ook mijmert, glimlacht en zelfs huilt. In de Duitse media werd er verhit over gediscussieerd; veel opiniemakers vonden het een smakeloos en onverantwoord portret. Zoals dagblad Die Tageszeitung schreef: ‘Films die inzicht bieden in misdadigers en hun ideeën zijn belangrijk, maar om iets te leren over het Derde Rijk is het niet nodig om Hitler te zien huilen.’

Die weerstand is wel begrijpelijk. Waarom zou je als filmkijker willen meevoelen met iemand die zelf niets voor anderen voelt? Waarom zou je iemand als slachtoffer willen zien die zelf talloze slachtoffers heeft gemaakt?

Dichter bij huis was de verontwaardiging ook groot toen de NPO onlangs een serie aankondigde over de beruchte Laura H., het ‘kalifaatmeisje’ dat zich aansloot bij IS en daar later spijt van kreeg. Op sociale media klonk dagenlang dezelfde kritiek: een jihadist verdient zo’n podium niet, maak dan liever een serie over slachtoffers van IS.

Om vergelijkbare redenen schoot de recente kaskraker Joker veel kijkers in het verkeerde keelgat. Deze moderne variant op de klassieker Taxi Driver toont de ontstaansgeschiedenis van Batmanschurk Joker – hier nog bekend als Arthur Fleck, een labiele clown die met bruut geweld wraak neemt op de maatschappij die hem heeft uitgekotst.

Het verhaal speelt zich af in een comicwereld, maar doet schrikbarend realistisch aan – een beetje té, vonden veel critici. De recensent van Time schreef met nauwelijks verholen ergernis: ‘In Amerika wordt bijna elke week wel ergens een bloedbad aangericht door een figuur als Arthur. Toch is het de bedoeling dat we met hem meeleven, de arme drommel die te weinig liefde heeft gehad. (…) De film keurt zijn gewelddadige acties quasigeschokt af, maar blijft hem intussen vol bewondering presenteren.’

In dezelfde trant vroeg een journalist van IndieWire zich bezorgd af of Arthur geen rolmodel zou worden voor ‘eenzame, geestelijk impotente witte mannen die zich aangetrokken voelen tot grimmige ideologieën’. De FBI deelde die zorg, en verhoogde rond de release van de film op veel plekken de paraatheid.

Nazi’s, jihadisten, boze witte schutters – de enige alom gevreesde schurk die nog in dit rijtje ontbreekt, is de pedoseksueel. Ook die heeft nu zijn eigen subversieve film in de vorm van het Vlaamse drama Muidhond, naar de gelijknamige roman van de Nederlandse auteur Inge Schilperoord.

Zo’n bescheiden arthouseproductie zal allicht geen rel à la Joker veroorzaken, maar toch op z’n minst wat kijkers tegen de haren in strijken. Hoofdpersoon Jonathan (Tijmen Govaerts) is een schuwe twintiger die heeft vastgezeten op verdenking van kindermisbruik, maar weer is vrijgelaten wegens gebrek aan bewijs – zij het niet voordat hij door celgenoten in elkaar is geslagen. Eenmaal thuis bij zijn moeder, in een deprimerend appartementje aan de kust, doet hij zijn best zijn leven op de rit te krijgen, maar dat wordt ernstig bemoeilijkt door een tienjarig buurmeisje dat telkens contact met hem zoekt.

Het ingetogen en subtiele Muidhond is een heel andere film dan Der Untergang of Joker, maar roept een vergelijkbaar soort ongemak op. Regisseur Patrice Toye zit Jonathan constant dicht op de huid en dwingt haar publiek zo te erkennen dat hij geen beest is, maar een mens dat in akelig veel opzichten op ons lijkt − iemand voor wie we zelfs sympathie kunnen voelen. We prefereren onze filmschurken misschien als onmenselijke wezens, waar we op een veilig afstandje van kunnen gruwen, of desnoods om kunnen lachen, maar de werkelijkheid is nu eenmaal complex: echte monsters bestaan alleen in sprookjes.