De energieke, duizelingwekkende cinema van Kirill Serebrennikov

De 52-jarige regisseur Kirill Serebrennikov heeft zich de afgelopen tien jaar ontpopt als een van de kopstukken van de Russische cinema. Hij maakt al films sinds 1998, maar zijn internationale roem heeft Serebrennikov vooral te danken aan zijn laatste drie films, die elk werden geselecteerd voor het filmfestival van Cannes.

The Student – een frontale aanval op religieuze orthodoxie – draaide in 2016 nog in een bijprogramma, maar de twee volgende titels – Leto (2018) en Petrov’s Flu (2021) – werden geselecteerd voor het prestigieuze hoofdprogramma.

Leto is een wervelende ode aan Sovjetzanger Viktor Tsoi, een van de oprichters van de in de jaren tachtig zeer populaire Russische rockband Kino, en in het duizelingwekkende Petrov’s Flu neemt Serebrennikov ons mee in de koortsdromen van de grieperige titelheld.

Dat twee van je films geselecteerd zijn voor de hoofdcompetitie van Cannes is een prestatie van formaat. Ter vergelijking: Nederlandse makers proberen het al jaren en slaagden er de afgelopen vijf decennia – als we de Franse films van Paul Verhoeven niet meetellen – slechts twee keer in (Alex van Warmerdam was in 2013 de laatste met Borgman). De selectie alleen is dus al een hoogtepunt in de carrière van menige filmmaker. Maar op de premières van zijn twee laatste films was Serebrennikov niet aanwezig. Of beter gezegd: kon hij niet aanwezig zijn. De Rus had namelijk huisarrest.

Serebrennikov is niet alleen een filmregisseur, hij is ook een theaterregisseur. In 2012 werd hij artistiek directeur van het Gogol Centre in Moskou. Tot zijn aanstelling was dat een tamelijk suf theater waar vooral klassiek repertoire gespeeld werd, maar onder Serebrennikov kwam daar snel verandering in. Hij gaf avant-gardekunstenaars een kans en maakte zelf ook provocerend werk, waarin hij zowel Poetin als de steeds invloedrijkere Russisch-Orthodoxe Kerk op de korrel nam. Omdat de stukken in het Gogol Centre goed aansloten bij de tijdgeest en populair waren onder de bevolking werd luis in de pels Serebrennikov gedoogd. Zo kon het Kremlin aan de buitenwereld laten zien hoe goed ze met kritiek konden omgaan.

Serebrennikov waande zich dan ook onaantastbaar. In 2016 zei hij daarover in een interview naar aanleiding van The Student: ‘Ik maakte ooit een theaterproductie gebaseerd op teksten van Heiner Müller en liet daarin twintig spiernaakte acteurs twee uur lang rondlopen over het podium. Mannen en vrouwen. Verschillende mensen waarschuwden me dat het stuk verboden zou worden. Maar ik vroeg ze dan: “Waarom? Is dit anti-iets? Anti-macht? Anti-Poetin?” Uiteindelijk gebeurde er niets en ik zal ook altijd doorgaan met het maken van dergelijke stukken.’

Dat was in 2016 en in 2017 werd Serebrennikov gearresteerd op verdenking van verduistering van gemeenschapsgeld. Het Gogol Centre zou een kleine twee miljoen euro aan staatssteun in eigen zak hebben gestoken. Serebrennikov had onderschat hoezeer de Russische politiek was verhard na de annexatie van de Krim in 2014. Kritiek op Poetin werd niet langer geduld en de stukken waarin Serebrennikov het opnam voor de lhbtiq+-gemeenschap (hij ensceneerde ooit een uitvoering van Het zwanenmeer met uitsluitend mannen) werden steeds luider veroordeeld door de Russisch-Orthodoxe Kerk.

Na zijn arrestatie in 2017 hing Serebrennikov een gevangenisstraf van tien jaar boven het hoofd. En tot het proces – dat pas zou beginnen in april 2019 – had hij huisarrest. Maar ook vanuit huis bleef Serebrennikov produceren. Eerst rondde hij de montage van zijn film Leto af. Maar in 2018 kon hij nog niet naar Cannes, toen zijn film daar geselecteerd was voor het hoofdprogramma.

Ondertussen had zijn producent Ilya Stewart hem de prijswinnende roman The Petrovs in and Around the Flu van Alexey Salinkov toegespeeld. Serebrennikov zat toch thuis, dus misschien kon hij de roman wel vertalen naar een scenario. Een enorme opgave, want het verhaal is een soort roes. We volgen automonteur en tekenaar Petrov en zijn vrouw en hun zoontje op oudejaarsdag. Alle drie hebben ze koortsdromen vanwege een zware griep – het is nooit duidelijk waar de werkelijkheid ophoudt en hun fantasie begint. De roman springt bovendien heen en weer in de tijd en levert en passant commentaar op de politieke situatie in de Sovjet-Unie en later in Rusland.

Serebrennikov wist dit hallucinerende boek te bewerken tot een scenario, maar hij verwachtte niet dat hij het ook zelf zou kunnen regisseren. Totdat in april 2019 de rechtszaak begon, zijn huisarrest werd opgeheven en de regisseur weer aan de slag kon. Het resultaat is een energieke, duizelingwekkende film, getiteld Petrov’s Flu.

De film was ruim op tijd klaar voor Cannes 2020, maar dat festival zou uiteindelijk niet doorgaan vanwege een heel andere ‘griep’. Zodat de film doorschoof naar de juli-editie van 2021.

Inmiddels lag er ook een uitspraak in de vermeende verduisteringszaak. Serebrennikov werd schuldig bevonden, maar kreeg geen gevangenisstraf. Wel een boete en drie jaar voorwaardelijk. Op de zaak zelf is van alles aan te merken. Onder meer dat de aanklager beweerde dat een bepaald stuk in 2012 nooit was opgevoerd, terwijl er duizenden bezoekers naartoe waren gegaan. Op afstand is daar uiteindelijk weinig zinnigs over te zeggen, hooguit dat het riekt naar een politiek proces. Serebrennikov zelf heeft in ieder geval altijd ontkend dat hij geld verduisterd had. De voorwaardelijk straf betekende wel dat de regisseur Rusland niet mocht verlaten, zodat hij in 2021 andermaal niet naar Cannes kon komen.

Een jaar eerder was er ook al een eind gekomen aan Serebrennikovs aanstelling als artistiek directeur van het Gogol Centre. Volgens de regisseur omdat hij ontslag had genomen, volgens de Kunstraad van Moskou omdat zijn contract niet verlengd werd. Hoe het ook zij, Serebrennikov raakte in februari 2020 zijn positie als een van Ruslands invloedrijkste theatermakers kwijt. Zonder meer vervelend voor de Moskouse theaterwereld, maar niet voor de filmliefhebber, want nu kan Serebrennikov zich volledig richten op de cinema.