Na elke aflevering van Zomergasten wordt een film uitgezonden die is gekozen door de gast van die avond. VPRO Cinema blikt wekelijks vooruit op de keuzefilm en somt de leukste wetenswaardigheden op. Op 28 augustus te zien: Fanny & Alexander van Ingmar Bergman.

De film in tien woorden
Twee Zweedse kinderen groeien op in een liefdevolle, speelse theaterfamilie.

Gekozen door
Zomergast Bessel van der Kolk (1943) is psychiater en traumaspecialist. Hij is hoogleraar aan de Boston University School of Medicine en voorzitter en medeoprichter van de Trauma Research Foundation. Zijn onderzoek naar de effecten van trauma op het lichaam leidde tot meerdere publicaties, waaronder de New York Times-bestseller The Body Keeps the Score, dat in veertig talen werd vertaald. De uitzending is op 28 augustus 2022 vanaf 20.20 uur te zien op NPO 2.

Setverhalen
Toen de film uitkwam in 1982 was Fanny & Alexander de grootste en duurste Zweedse filmproductie ooit. De legendarische regisseur Ingmar Bergman kondigde aan dat het zijn laatste filmproject zou zijn, na een imposante carrière waarin hij meer dan veertig films en honderdzeventig toneelstukken maakte. In de jaren erna regisseerde hij weliswaar nog een aantal televisiefilms, toch voelt Fanny & Alexander in alles als Bergmans zwanenzang.

In de autobiografische film, die warmer is dan het gros van zijn andere werk, blikt Bergman terug op zijn kinderjaren. In een van zijn dagboeken schreef hij ten tijde van de film: ‘Ik wil nu eindelijk een keer de vreugde laten zien die ik ondanks alles in me draag, vreugde die ik zo zelden en zo slecht in mijn werk heb laten zien.’

Het personage dat gebaseerd is op Bergman werd gespeeld door de toen tienjarige Bertil Guve. De regisseur koos hem omdat hij ‘acteerde met zijn ogen’, zo herinnert Guve zich in gesprek met The Guardian. De Zweedse acteur kreeg van tevoren niet te horen waar de film over ging. Omdat die chronologisch werd opgenomen, leerde Guve vanzelf hoe het verhaal zich zou ontvouwen.

De eerste versie van het scenario bestond uit ongeveer duizend handgeschreven pagina’s. Dat vertaalde zich naar ruim 25 uur aan opgenomen beeldmateriaal. De daaruit resulterende film duurt ruim drie uur, maar Fanny & Alexander werd een jaar later ook uitgebracht als vijfdelige televisieserie, die in totaal twee uur langer duurt en door velen als de superieure versie wordt gezien. Bergman had dan ook veel moeite met de montage van de bioscoopversie, omdat hij voor zijn gevoel ‘in de zenuwen en levensaderen van de film moest snijden’.

Quotes van de makers
In de ruim vijftig jaar dat Bergman werkzaam was als filmmaker hield hij nauwgezet dagboeken bij. In een van die boeken, die gepubliceerd zijn na zijn dood in 2007, is te lezen hoe hypochondrische gedachten en andere angsten de regisseur kwelden tijdens het filmen van Fanny & Alexander.

Maar volgens Bergman was het juist die emotionele toestand die hem hielp bij zijn werk. In zijn boek Images: My Life in Film schreef hij: ‘Ik denk dat het komt omdat de creatieve sappen sneller stromen als de ziel wordt bedreigd. Soms brengt zo'n toestand geluk en inzicht, zoals bij Smiles of a Summer Night, Fanny & Alexander en Persona. Soms, zoals bij The Serpent's Egg, gaat het compleet mis.’

Hoe Bergman zich ook voelde, hij nam zijn vak altijd uiterst serieus. Film was voor hem iets heiligs. In zijn autobiografie The Magic Latern schreef hij: ‘Geen enkele vorm van kunst gaat verder dan het gewone bewustzijn zoals film dat doet, rechtstreeks naar onze emoties, tot diep in de schemerkamer van de ziel.’

Prijzen
Het is in de geschiedenis van de Academy Awards slechts drie keer gebeurd dat een niet-Engelstalige film vier Oscars won. Voor het eerst gebeurde dat bij Fanny & Alexander, dat werd bekroond in de categorieën beste buitenlandse film, art direction, kostuums en cinematografie. Ook bij de Golden Globes werd de prijs voor beste buitenlandse film gewonnen, en op het filmfestival in Venetië kreeg Fanny & Alexander de FIPRESCI-prijs. In de top 25 beste arthousefilms aller tijden, die The Guardian in 2010 publiceerde, eindigde de film op plek 8. En ook vakgenoten zijn enthousiast. Zo rekenen onder anderen regisseurs Akira Kurosawa (Seven Samurai) en Bong Joon-ho (Parasite) de film tot hun absolute favorieten.

Buiten beeld
Een van de acteurs met wie Ingmar Bergman veel samenwerkte was Max von Sydow, die in maar liefst elf van zijn films meespeelde. Ook voor Fanny & Alexander had de regisseur de acteur op het oog. De cineast wilde hem graag hebben voor de rol van Edvard Vergérus, de strenge bisschop die de stiefvader wordt van het hoofdpersonage. En hoewel Von Sydow ook erg enthousiast was, kreeg hij de rol niet. Dat kwam door zijn agent, die zonder medeweten van de acteur een buitensporig salaris eiste bij Bergman en de producenten, dat voor hen niet te betalen was. De agent dacht in Von Sydows belangen te handelen, maar volgens de acteur zelf was het een van de grootste misgelopen kansen in zijn carrière. Gelukkig stelde Jan Malmsjö, de acteur die uiteindelijk de rol kreeg, verre van teleur.

Meer over Fanny & Alexander en andere films van Zomergasten