Na de val van de Berlijnse Muur maakte het zwart-wit in koudeoorlogsdrama’s plaats voor eindeloos grijs.

De meimaand is (helaas) ook oorlogsmaand: 4 en 5 mei liggen net achter ons, maar aandacht voor de verschrikkingen van oorlogen is er nog voldoende. Eind deze maand start bij de NPO de nieuwe Duitse serie The Same Sky (Der gleiche Himmel). Daarin vormt niet de Tweede Wereldoorlog het decor, maar de Koude Oorlog: in het Berlijn van 1974 komt men aan weerskanten van de Muur in actie. Tegen, maar ook met elkaar.

De dramaserie is exemplarisch voor hoe onze blik op die strijd – die vooral uitgevochten werd op ideologisch en politiek vlak, niet in veldslagen maar in parlementen en achterkamertjes, met spionage in plaats van brute kracht – in de loop der jaren veranderd is. Net als bij de Tweede Wereldoorlog, waar men aanvankelijk alleen oog had voor de heroïek, is daar inmiddels veel meer nuance in geslopen. Het koudeoorlogsdrama in vogelvlucht:

I. Frisjes

In de jaren zestig is de machtsstrijd tussen Amerika en de Sovjet-Unie wat je noemt dodelijke ernst (iedereen vreest de bom), maar daar is buiten de journaals op de Amerikaanse televisie nog weinig van te zien. Het zijn de jaren van Bond, James Bond, en de spionagerage. Dat wil zeggen: flitsende actiehelden, futuristische gadgets en excentrieke slechteriken die al dan niet van Russische afkomst zijn. Zo ondernemen de leden van Mission Impossible ontelbare gedurfde missies tegen allerlei corrupte dictators en kwaadaardige organisaties van over de hele wereld en al gaat het zelden over Sovjets, de exotische accenten en plaatsnamen laten niets aan de verbeelding over. De boodschap ook niet overigens: wij, het vrije Westen, versus hen, het strenge Oosten.

Die strijd is voornamelijk ideologisch en draait om goed versus kwaad. Hij bereikt zelfs de ruimte: hoewel er zich aan boord van ruimteschip Enterprise (Star Trek) ook een Russisch staflid bevindt – Pavel Chekhov – wordt er een koude oorlog uitgevochten met de kwaadaardige Klingons.

Gelukkig ligt er in deze tijd altijd nog een grotere slechterik op de loer: om die reden werken Amerikanen en Russen zelfs samen in The Man from U.N.C.L.E. Napoleon Solo, de gladde spion uit het Westen, en Illya Kuryakin, het stoïcijnse enigma uit het Oosten (beiden overigens gespeeld door Britten), nemen het op tegen T.H.R.U.S.H., een organisatie die uit is op totale werelddominantie. En dat mag natuurlijk niet gebeuren.

II. Vriespunt

Hoe anders is het ruim tien jaar later, tegen het einde van de jaren zeventig. Het spionagedrama, dat zo sterk samenhangt met de Koude Oorlog, is compleet gedeconstrueerd –  door schrijvers als John Le Carré en Len Deighton, maar ook door wat zich ondertussen verder in de wereld afspeelt of zich al heeft afgespeeld (onder meer Vietnam en Afghanistan). Daarin is geen ruimte voor abstractie of valse romantiek.

Vooral de Britten hebben dat scherp door. De miniseries Tinker, Tailor, Soldier, Spy en Smiley’s People (bewerkingen van boeken van de eerdergenoemde Le Carré) laten meedogenloos zien hoe spionnen aan beide zijden te werk gaan en slachtoffers eisen via manipulatie, geheimen en een verzameling aan andere duistere praktijken, zoals vergiftigingen en liquidaties.

In het oog springt ook The Sandbaggers, een veel onbekendere Britse serie die voortborduurt op het fatalisme van Le Carré en de zijnen. Hierin is het spionagewerk voornamelijk een denkspel, rauw en realistisch. Geen spannende schietscènes en halsbrekende achtervolgingen, maar bureaucratie. Contacten leggen en ze vervolgens uitbuiten, de juiste politieke poppetjes voor je karretje spannen. Niets is zwart-wit, maar eindeloos grijs en er wordt dan ook niet over helden gesproken, maar over mensen.

III. Ontdooien

Diezelfde trend slaat eind jaren tachtig en negentig weer om. De Muur gaat neer, de Koude Oorlog is voorbij. Vooral de Amerikaanse televisie wordt daarna opnieuw gedomineerd door escapisme. Series als The A-Team en MacGyver zijn regelrechte cartoons waarin de zaken niet zomaar zwart-wit zijn, maar juist barsten van kleur. Alles is spektakel. Bif! Pow! Zap! De helden zijn getekend door het verleden (het zijn bijna allemaal veteranen uit de Vietnamoorlog), maar staan daar amper of helemaal niet bij stil. Liever scheuren ze rond in hun speciale auto’s en afgevuurde kogels treffen zelden doel.

Het ooit zo dreigende Rode Gevaar krijgt daarbij opnieuw een exotische vermomming – de aandacht wordt ditmaal regelmatig verlegd naar Zuid-Amerika, waar communistische revolutionairen de macht grijpen of gegrepen hebben. Ook richt men de aandacht naar binnen: na Nixon is de Amerikaanse overheid lang niet meer zo vertrouwenwekkend als daarvoor. Over de erfenis van de Koude Oorlog gesproken.

Inmiddels doemen ook alweer nieuwe oorlogen en conflicten op: na 11 september 2001 is er nog maar weinig aandacht voor het verleden. Het nu, dat is waarom het om gaat. 24, Alias, Homeland: ze richten hun blik op het gevaar uit het Midden-Oosten. De Koude Oorlog is passé.

IV. De ander

Tot 2010 in elk geval, dan wordt een Russisch spionnennetwerk in de Verenigde Staten opgerold door de FBI, spionnen die zich al jaren onder de Amerikaanse bevolking bleken te begeven. Koppel daaraan de liquidaties van kritische Russen als Alexander Litvinenko – vergiftigd nog wel – en de hoofden van scriptschrijvers slaan weer op hol. Ditmaal met een twist. In 2013 maakt het publiek kennis met The Americans, een dramaserie over het wel en wee van een stel Russische sleeper agents in het Amerika van de jaren tachtig. Ze moeten hun gezinsleven (inclusief al dan niet romantische betrekkingen) combineren met allerlei soorten ouderwets spionagewerk, waarbij geweld, intimidatie en verleiding niet geschuwd worden en er minstens één keer per aflevering een andere vermomming wordt aangenomen. De serie is een onvervalste hit en wat daarbij zeker meespeelt, is de rolverdeling. Hier opnieuw geen helden of slechteriken, maar mensen die er het beste proberen van te maken. Dertig jaar na de val van de Muur kun je dan zelfs meeleven met wat ooit de vijand was.

Daarbij doet ook Duitsland een duit in het zakje. Zo zond RTL in 2015 de serie Deutschland 83 uit, een coproductie met het Amerikaanse SundanceTV. Daarin infiltreert een Oost-Duitse spion in West-Duitsland. Het is niet ondenkbaar dat er ook nog een Deutschland 86 komt.

Tot die tijd kunnen liefhebbers van de Koude Oorlog hun heil zoeken in The Same Sky (Der gleiche Himmel), een eveneens Duitse serie, geregisseerd door Oliver Hirschbiegel (Der Untergang), met onder anderen Tom Schilling en Sofia Helin (van The Bridge) in de hoofdrollen. Daarin is het aan de eveneens Oost-Duitse ‘Romeo’-agent Lars Weber (Schilling) om inlichtingen te verzamelen in West-Duitsland. Zijn wapen is – zoals de naam al doet vermoeden – verleiding. Ondertussen spelen er nog allerlei intriges aan beide kanten van de Muur, met onder meer een homoseksuele leraar die wil ontsnappen aan het repressieve Oosten, en een olympisch atlete die juist trots is dat ze haar land mag gaan vertegenwoordigen. Het belooft allesbehalve zwart-wit te worden.
 

The Same Sky is vanaf maandag 22 mei wekelijks te zien op NPO 2, 22:55 - 23:50 uur

Meer over The Same Sky