Friends en de houdbaarheid van humor

In 1994 kwamen de zes vrienden van Friends voor het eerst op tv in de Verenigde Staten. Wekelijks schoven zo’n dertig miljoen mensen voor de buis, al vanaf het eerste seizoen. Dan Hassler-Forest, docent Film- en Televisiewetenschap aan de Universiteit Utrecht: ‘Vanaf de jaren vijftig is de leus voor Amerikaanse televisie ‘least objectionable content’ geweest. Je moest zorgen dat er niets bij mensen in het verkeerde keelgat kon schieten. Friends is een voorbeeld van een serie waarbij grote televisienetwerken zich niet richtten op het breedst mogelijke publiek. Het gezin is niet meer de hoeksteen van de samenleving, dat zijn jonge, hoogopgeleide mensen die in grote steden wonen, zoals New York.’ Friends ging voornamelijk om onderlinge sociale relaties, en had in de jaren negentig zeker wel objectionable content: losse seksuele contacten, de vader van Chandler is travestiet, en een homohuwelijk (van Ross’ ex-vrouw).

Tegelijkertijd kwam Friends op televisie ten tijde van de opkomst van de videorecorder. Je kon losse afleveringen kijken, maar ook de verhaallijn volgen.
Daan Windhorst, satirisch schrijver voor onder andere theaterstukken en televisieseries, zoals Missie Aarde: ‘Friends is een vroeg voorbeeld van een serie die het sitcom-aspect heel erg serieus neemt, maar waar ook een dramatisch lijntje doorheen loopt. De “Ross en Rachel” is een cliché geworden. Daar kun je nog steeds naar verwijzen als je een script schrijft: oh, hier doen we even een Ross en Rachel.’

Nog steeds is Friends populair, ook bij mensen die de serie voor het eerst zien. In Nederland werd enthousiast, maar ook kritisch gereageerd op het nieuws dat Friends sinds begin dit jaar op Netflix zou komen te staan. Hassler-Forest: ‘Je hebt mensen voor wie Friends altijd al een heerlijke fantasie was om bij weg te dromen. Maar vandaag de dag vragen toch steeds meer mensen zich af: wat verwachten we precies van populaire cultuur? Kijkers van comedyseries als Atlanta, Black-ish of Dear White People verwachten dat er niet alleen maar leuke grappen worden gemaakt door leuke, aantrekkelijke mensen, maar ook dat er aandacht is voor sociale en maatschappelijke zaken.’

Sinds Friends op Netflix staat is er dan ook veel kritiek op de serie. De millennial vindt Friends homofoob, racistisch, en de serie doet aan fat shaming met grappen over Monica’s vroegere gewicht. In de tien seizoenen van de serie komt, los van de figuranten, maar één donkere vrouw voor. Chandler wordt gay genoemd omdat hij ‘vrouwelijk’ is. Hassler-Forest: ‘In Friends zie je een gebrek aan diversiteit, maar ik ben geen voorstander van het opstellen van zwarte lijsten of het achteraf veroordelen van: dat is foute televisie geweest. Vormen van humor en televisieproducties moet je bekijken in de tijd en in de context.’

Door het veranderen van maatschappelijke en culturele normen is het dus lastig om een serie tijdloos te noemen. En toch spreekt de serie een nieuwe groep kijkers aan. Gaat het dan om tijdloze humor? Windhorst: ‘Friends heeft vrij toegankelijke, makkelijk te begrijpen humor met herkenbare personages. Het is heel erg goed gespeeld en getimed, negentig procent van wat Friends goed maakt is te danken aan de fantastische timing van de acteurs. Als je dezelfde scripts zou doen met slechtere acteurs dan blijft er niets van overeind.’

Series als Cheers en Seinfeld hadden de weg vrijgemaakt voor Friends, en Friends maakte goed gebruik van de regels van de sitcom: het koffiehuis Central Perk en Monica’s appartement als centrale locatie, een ensemblecast met herkenbare personages, dramatische verhaallijnen en natuurlijk de humor, die goed in elkaar zat. Een groot schrijversteam schreef diverse soorten grappen. Chandler maakte de sarcastische opmerkingen, Phoebe had haar maffe liedjes, Chandler en Joey’s gekke situaties deden aan slapstick denken, en dan waren er nog de taalgrappen. De kijker van nu vindt misschien niet alles meer leuk, maar door het hoge tempo waarin de grappen elkaar opvolgden, kun je altijd wel ergens om lachen. Friends is optimistisch, maar de humor kan ook hard zijn: Phoebe: ‘My mother was killed by a drug dealer.’ Monica: ‘Your mother killed herself! Phoebe: ‘She was a drug dealer!’

Daarnaast maken de herkenbare personages en het dramatische lijntje dat door de serie heen loopt dat je met de zes vrienden meeleeft. De zoektocht naar banen, liefde, vriendschap of hoe je met lastige ouders om moet gaan, is iets wat jongeren van nu ook meemaken. Herkenbaar, ook al ontbreken Tinder, mobiele telefoons en Instagram uiteraard in de serie.

Don Duyns, docent scriptschrijven en schrijver van humoristische producties als Snorro en De gelaarsde poes: ‘Friends is een veilige en herkenbare wereld. Er zijn wel problemen, maar het wordt nooit te heftig.’ Volgens Duyns bestaat er zeker zoiets als tijdloze humor. ‘Voor mij is bijvoorbeeld Fawlty Towers onverwoestbaar. Ze hebben daar alles uit de setting en personages gehaald. Seinfeld is voor mij ook tijdloos. Tijdloze humor moet over grenzen heen gaan en maf zijn. Van mij had Friends nog best wat maffer mogen zijn.’

Voor Hassler-Forest is humor niet tijdloos, maar kan het wel lang houdbaar zijn: ‘Het gaat veel meer om een soort cultureel archief, waarbinnen bepaalde vormen van humor een geschiedenis hebben. Sommige series hebben een lange levensduur en zijn jaren later nog steeds begrijpelijk of zelfs grappig. Ik kijk nu alle afleveringen van Cheers. Dat is niet tijdloos, maar het is geraffineerd gedaan, een knap stukje theater. Daar kan ik nog steeds om lachen. Tegenwoordig zijn veel series complexe verhalen waar je aandachtig naar moet kijken. Series als M*A*S*H, All in the Family of Friends zijn een soort verademing. Het is niet gemaakt om honderd procent bij op te letten, je kunt rustig onderuit zitten en hardop meelachen. Of weglopen tijdens een aflevering en dan heb je niets gemist.’

Bestaat er momenteel een serie waar we over dertig jaar nog steeds om kunnen lachen? Volgens Windhorst zou dat weleens lastig kunnen worden. ‘Iets als Modern Family is nu ontzettend populair omdat het de huidige tijd representeert. Maar hoe homoseksualiteit daarin verbeeld wordt, is nu misschien vooruitstrevend, over twintig jaar is het op zijn best oubollig. Of, want dat kan natuurlijk ook nog: als onze Thierry Baudet-achtige overlords winnen, vinden we het bizar dat we toen zo open waren over dingen.’

Windhorst: ‘Friends was erg populair en had en heeft tegelijkertijd ook een bepaalde culturele waarde. Er werd veel over geschreven en we verwijzen er nog altijd naar. Maar populariteit en culturele waarde zijn nu veel meer opgesplitst. Heel veel mensen kijken bijvoorbeeld naar The Big Bang Theory, maar dit heeft weinig culturele waarde. Andersom schrijft iedereen over Girls, maar niemand keek ernaar. Toch zijn er ook series waarbij dit allebei het geval is. Kijk naar The Office, en dan met name de Amerikaanse versie. “Jim en Pam” zijn de nieuwe “Ross en Rachel”, Michael Scott heeft met “that’s what she said” een even bekende catchphrase te pakken als “how you doin?” van Joey.’

Duyns: ‘Series waarin een nieuw personage wordt bedacht, zoals Curb Your Enthousiasm of The Office, kunnen tijdloos worden. Een nieuwe vorm als mockumentary, zoals in The Office, wordt op een andere manier gebruikt en is specifiek voor die tijd.’

Zonder The Office dus geen Parks and Recreation, Modern Family of De luizenmoeder. Zonder Cheers en Seinfeld geen Friends en zonder Friends geen New Girl of How I Met Your Mother. Voor Hassler-Forest is het belangrijk om te zien waar series en humor vandaan komen: ‘Het is jammer dat je op Netflix weinig series en films van voor 2000 kunt zien. In die zin is het goed dat Friends nu in Nederland op Netflix staat. Wat je ook van Friends vindt, zolang je ernaar kijkt en er met anderen over discussieert, ben je volgens mij heel goed bezig.’