Afscheid van een Duitse straat

Podcast Lakonisch Elegant: Erst die Ostalgie, jetzt auch noch Westalgie?! noemde de beslissing van ARD om na 35 jaar te stoppen met soapserie Lindenstraße in één adem met andere 'rampspoed': 'De laatste Otto-catalogus gaat naar de drukker en tot overmaat van ramp zijn blijkbaar ook alle Wetten, dass…?-outfits van Thomas Gottschalk bij een brand in Californië verloren gegaan. Dit is het einde van de oude Bondsrepubliek.' 

Toch is Lindenstraße veel meer dan alleen cult en de aankondiging van de ARD sloeg in Duitsland dan ook in als een bom. Niet dat de kijkcijfers nog torenhoog waren, het was vooral een gevalletje Westalgie, heimwee naar het oude West-Duitsland. Televisiedirecteur Jörg Schönenborn van de Westdeutscher Rundfunk (WDR) zei het in een officiële verklaring zo: 'Hoeveel pijn het afscheid ook doet, alle betrokkenen kunnen trots zijn op wat ze met Lindenstraße hebben bereikt. Dit is een andere Duitse serie nooit gelukt: enkele generaties lang belangrijke maatschappelijke en politieke thema's uit het dagelijks leven voor het voetlicht brengen.' 

Omdat de omroep voorvoelde dat de beslissing veel los zou maken, werd het einde van Lindenstraße vorig jaar november al aangekondigd en duurt het nog tot maart 2020 voordat de serie definitief van de buis verdwijnt. Het aantal kijkers – ooit een astronomische vijftien miljoen – is inmiddels gedaald naar twee miljoen: nog altijd respectabel, maar volgens ARD te weinig om de hoge kosten te rechtvaardigen. Speciaal voor Lindenstraße – dat gesitueerd is in München, maar wordt geproduceerd door WDR – is een gigantische buitenstudio gebouwd in Keulen-Bocklemünd.

De harde kern van 'Listra'-aanhangers was zo ontdaan door het besluit dat ze in januari nog de straat opgingen om voor de Keulse Dom te demonstreren. Sommigen hadden foto’s van hoofdrolspeler Mutter Beimer (‘Ohne Mutter Beimer ist alles im Eimer’) bij zich, of droegen spandoeken met daarop ‘Kult kennt keine Quote’. Tijdens de demonstratie lieten fans weten hoe belangrijk de serie voor hen was. Initiatiefnemer Andreas Sartorius (43) vroeg zich in Spiegel Online af waarover hij in de toekomst met zijn moeder moet praten.

'Ik heb de eerste aflevering gezien en er daarna nooit meer een gemist.' Twee actrices worden in het bijzonder getroffen door de beslissing van ARD. Marie-Luise Marjan (78), alias Mutter Beimer, en Andrea Spatzek (59), alias Gabi Zenker, zitten al vanaf de eerste aflevering in de serie. Marjan, tegen Bild: 'Natuurlijk ben ik teleurgesteld, maar het gaat om iets groters. ARD heeft een publieke taak. Wij betalen belasting om een programma met inhoud te krijgen.' Volgens haar heeft ARD de serie tot traditie verheven. 'Tradities schaf je niet af, tradities blijven.'

Het was de tweede schok binnen een jaar, want Mutter Beimer verloor vorig jaar ook al haar bij de kijkers geliefde ex-echtgenoot Hans (hij verliet Mutter in 1988 voor de buurvrouw), die nog voor zijn overlijden tot ‘Vater der Nation’ werd gebombardeerd. De 74-jarige acteur Joachim Lugner, in de serie vader van liefst vijf kinderen bij drie vrouwen, vond het na bijna 33 jaar ‘tijd om nog één keer iets nieuws te proberen’. Zijn zwanenzang werd in de serie nog wel luister bijgezet met een optreden van het WDR Funkhausorchester. Het gaf Lindenstraße het actuele tintje waarmee het de afgelopen decennia bekend werd. Zo werden in 1998 vier varianten van dezelfde aflevering opgenomen, zodat ingespeeld kon worden op de uitslag van Bondsdagverkiezingen.

Behalve een publieksserie was Lindenstraße ook altijd een geliefd onderwerp voor wetenschappelijk onderzoek. De soap was populair onder studenten en er werden diverse dissertaties over Lindenstraße geschreven. Hoogleraar interculturele sociologie Vassilis Tsianos, die ermee opgroeide, gebruikte de serie regelmatig om uit te leggen hoe stereotyperingen werken. Hij voelde zich als een kind van wie een snoepje wordt afgepakt, zegt Tsianos half schertsend. 'Natuurlijk is het nostalgie, maar het zegt volgens mij ook iets over het veranderende debat in Duitsland.'

Tsianos, die doceert aan de universiteit in Kiel, ver weg van het München waarin Lindenstraße is gesitueerd, was een trouwe fan van de wekelijkse televisieserie. 'Lindenstraße was de eerste serie waarin migranten een rol hadden, waarin iets werd getoond over hoe wij leefden. Daardoor voelden we ons voor het eerst gerepresenteerd op de publieke omroep. Tot dan toe was dat ondenkbaar. Weliswaar voldeden de migranten in Lindenstraße aan het stereotype van de goede buitenlander, maar dat maakte niet zo veel uit. We deden mee, en daardoor hoorden we erbij.'

De komst van Lindenstraße veroorzaakte ook op andere terreinen een regelrechte cultuurschok in het brave West-Duitsland van de jaren tachtig. Euthanasie, drugsmisbruik, homoseksualiteit, de opkomst van extreemrechts of de invloed van Erdogan op Turkse migranten: geen onderwerp zo taboe of de serie waagde zich eraan. Behalve de eerste buitenlanders werden ook kussende homo’s en lesbiennes getoond. Niet als allereerste televisieserie, maar Lindenstraße zorgde wel voor het meeste rumoer. Zozeer zelfs dat een aflevering in 1987 door de Bayerische Rundfunk ‘om morele redenen’ niet werd herhaald.  

Acteurs Georg Uecker en Martin Armknecht werden vanwege deze scène met de dood bedreigd en hadden tijdelijk persoonsbeveiliging nodig. Voor de Duitse homogemeenschap was de scène echter een doorbraak, en dat Lindenstraße als eerste televisieserie het thema aids behandelde, was eveneens baanbrekend.

Dr. Gerlinde Frey-Vor, hoofd Markt- en Media-onderzoek van de Mitteldeutsche Rundfunk (MDR) in Leipzig, promoveerde in 1990 op Lindenstraße. Zij vergeleek daarvoor Britse series als Coronation Street en EastEnders met Lindenstraße, dat tot 1992 – toen ging Gute Zeiten Schlechte Zeiten van start – de enige langlopende Duitse televisieserie was. 'Voor Lindenstraße kenden we het fenomeen telenovela of soap in Duitsland niet. Dallas wel, maar de problemen daarin waren toch van een andere orde dan die in het nieuwe sociaal-realistische genre. Voor mijn onderzoek heb ik me afgevraagd hoe verschillend de series in beide landen zouden uitpakken. Daarvoor heb ik een inhoudelijke analyse gemaakt, maar ook groepsdiscussies georganiseerd met Brits-Duitse echtparen.' 

Belangrijk verschil is volgens Frey-Vor dat de Britse series zich in typische arbeidersmilieus afspelen. 'De setting in Lindenstraße is neutraler. Misschien heeft dit ermee te maken dat dergelijke volksbuurten in Duitsland niet of nauwelijks bestaan.'

Het stopzetten van Lindenstraße is voor wat Frey-Vor betreft het einde van een tijdperk. 'Het is jammer, maar ik kan me de beslissing van ARD wel voorstellen, aangezien de kijkcijfers de afgelopen jaren behoorlijk terugliepen.' Waarom de Britse pendanten het wel volhouden, is volgens Frey-Vor goed te verklaren. 'Een soap hoort natuurlijk dagelijks of tenminste enkele dagen per week uitgezonden te worden. Lindenstraße is maar eens per week te zien, waardoor het een minder vaste waarde voor het publiek is.'

Daarbij is Lindenstraße volgens Frey-Vor altijd een typisch West-Duitse serie gebleven. 'Het speelt zich af in een denkbeeldige straat in München, en de opnamen vinden plaats in Keulen.' Oost-Duitsers herkennen zich volgens haar toch eerder in een serie als In aller Freundschaft, dat sinds 1998 de verwikkelingen in de Sachsenklinik behandelt. 'Hoewel het heus is geprobeerd, is het nooit gelukt van Lindenstraße een serie voor heel Duitsland te maken.'