Amerikaanse seriehelden: complexer en genuanceerder

De Amerikaan is een held die vrede brengt, iedere Rus een alcoholistische Amerikahater en elke burger in het Midden-Oosten een potentiële terrorist. Aldus de stoffige clichés die we kennen uit films en series van westerse makelij. Maar tijden veranderen, en percepties ook.

Een voorzichtig kantelpunt zien we in 2012, als Zero Dark Thirty – Kathryn Bigelows politieke thriller over de CIA-klopjacht op Osama Bin Laden – flink wat stof doet opwaaien over het (al dan niet) ophemelen van controversiële verhoormethoden. Volgens de makers is het een waarheidsgetrouwe vertelling, critici noemen het ongegeneerde propaganda voor de CIA. Het debat laat een interessante ontwikkeling zien: de Amerikaanse held die vrede komt brengen naar de rest van de wereld, wordt niet langer gezien als een vanzelfsprekendheid.

Nu de spanningen in de ‘echte’ wereld terug zijn van nooit helemaal weggeweest, is het interessant om te kijken naar de positie van de Amerikaanse held op het serietoneel anno 2020. Dit doen we aan de hand van het slotseizoen van een oudgediende in het genre én twee relatief nieuwe actieseries rond CIA-agenten.

In februari keert Homeland terug voor een achtste (en laatste) seizoen. De serie begon als een razendspannende thriller – door Al Qaida gevangengenomen Amerikaanse soldaat wordt na jaren bevrijd en als held onthaald, maar CIA-agent trekt zijn loyaliteit in twijfel – en hield het uiteindelijk acht seizoenen lang vol.

Hoewel Homeland inmiddels wat lijkt te zijn weggezakt in het collectieve seriegeheugen is het nog altijd een bespreking waard. Niet elk seizoen was even geslaagd, maar de makers deden in hun beste reeksen (met name in de vierde) iets wat vrij ongebruikelijk was in Amerikaanse spionageseries: adembenemende actie combineren met enigszins genuanceerde plotlijnen.

Vooral dankzij het gelaagde hoofdpersonage Carrie Mathison (Claire Danes) onderscheidt Homeland zich in positieve zin van gelijksoortige series. In het eerste seizoen wordt ze gepresenteerd als een CIA-agent met een bipolaire stoornis die worstelt met de erfenis van 9/11, maar in de loop van de serie wordt duidelijk dat ze alles en iedereen wantrouwt, inclusief haar eigen werkgever. In latere Homeland-reeksen speelt wantrouwen tegen de overheid een steeds grotere rol, waardoor de verhaallijnen steeds dichter tegen de huidige Amerikaanse realiteit schuren.

De Amerikaanse held leek de patriottistische no-nonsensefase daarmee definitief voorbij. De CIA-agent was niet langer een onbeschreven blad en de Amerikaanse inlichtingendienst speelde niet langer een louter onberispelijke rol. Een serie als Jack Ryan – waarvan het tweede seizoen onlangs op Amazon Prime Video verscheen – lijkt wat dat betreft echter een stap terug. De serie is gebaseerd op de populaire boekenreeks van Tom Clancy, die in Amerika gretig aftrek vindt bij een vaderlandslievend publiek.

Toch is het ook weer geen volledige terugkeer naar ouderwets Amerikaans heldendom. De serie wemelt weliswaar van de zwart-wittegenstellingen, maar grijstinten zijn er hier en daar ook: de terroristen en bad guys in Jack Ryan zijn namelijk niet uitsluitend cartooneske schurken. Wat ook helpt, is de casting van John Krasinski (kantoorhunk Jim uit The Office US), die net voldoende sympathie en nuance in zijn rol weet te leggen. Zijn Jack is een wat brave grijze muis die – zeker in het begin – meer weg heeft van een bureaucraat dan van een held.

Bovendien is er ruimte voor wat kleine speldenprikjes aan het adres van de CIA. ‘Waarom zou je nog voor de CIA willen werken na alles wat ze hebben aangericht?’ vraagt een Franse collega op een bepaald moment aan Jack. Zijn reactie: ‘Van binnenuit is het makkelijker om iets te veranderen.’ Het is een aardige poging om een patriottistisch verhaal van enige nuance te voorzien, maar als portret van Amerikaans heldendom over de grens verbleekt het bij het evenwichtigere Homeland.

Aan de verbeelding van heldendom in Amerikaanse spionage- en actieseries valt dus best nog wel te sleutelen, maar de CIA is geen onschuldige actor – daarover laten series als Homeland en Jack Ryan geen misverstand bestaan. In dat licht is ook de nieuwe Amazonserie Treadstone noemenswaardig. De serie is een spin-off van de Bourne-films – een reeks over een hyperintelligente CIA-agent annex moordmachine met geheugenverlies die gebaseerd is op de thrillers die Robert Ludlum in de jaren tachtig schreef.

Ook in de Bourne-films wordt de CIA lang niet altijd als vredelievende organisatie afgeschilderd. Dit komt vooral naar voren in het (fictieve) ‘Treadstone’-programma, waarin de CIA experimenteert met ‘mind control’ en hypnose om het ultieme menselijke wapen te creëren: getrainde huurmoordenaars die geen last hebben van morele dilemma’s. De ‘helden’ in Treadstone zijn op het eerste gezicht moordmachines zonder geweten, maar uiteindelijk raken ze hun innerlijke schuldgevoel toch niet helemaal kwijt.

De Amerikaanse held is daarmee al met al iets complexer en genuanceerder geworden, en van gemakzuchtige CIA-propaganda is lang niet altijd meer sprake. Toch betekent dit ook weer niet dat de series kritische pamfletten zijn waarin fundamentele psychologische kanttekeningen worden geplaatst. Vanuit Arabische hoek is er bijvoorbeeld nog altijd kritiek op de manier waarop moslimpersonages in Homeland worden geportretteerd. En Jack Ryan draait uiteindelijk toch weer om een witte Amerikaanse held die terroristen uitschakelt in het Midden-Oosten en Zuid-Amerika, terwijl het script van Treadstone rommelig is, zonder nuance of gelaagde plotlijnen.

Stapsgewijs winnen hoofdpersonen in Amerikaanse actie- en spionageseries aan ambiguïteit en gelaagdheid, maar van het ongecompliceerde Amerikaanse heldendom zijn we voorlopig nog niet verlost.