Na de zondvloed

Voor Garin Nugroho begon het allemaal op Java, in 1961 in Yogyakarta, toen hij ter wereld kwam als zoon van een echtpaar dat voor het nationale postbedrijf werkte. Nugroho senior had daarnaast literaire aspiraties, die de kleine Garin met hem deelde. Een aantal van Garins verhalen werd toen hij nog jong was gepubliceerd, maar door de stevige kritiek van zijn vader besloot hij een ander vakgebied te kiezen om zich in te bekwamen. Zijn oog viel op film.

Na de middelbare school volgde Nugroho aan de kunstacademie in Jakarta de richtingen televisie en cinema. Tegelijkertijd studeerde hij aan de universiteit rechten en politicologie, omdat zijn ouders zeiden dat je om iets te bereiken in het leven zowel praktische als intellectuele vaardigheden nodig hebt. Die vervlechting is steeds terug te vinden in Nugroho’s werk: het behandelt zowel politieke als culturele thema’s.

Nugroho is weliswaar opgeleid tot filmregisseur, maar dat heeft hem er niet van weerhouden ook andere kunstdisciplines te verkennen. Om te beginnen hield hij het binnen zijn eigen vakgebied al niet bij één genre – Nugroho draaide zowel commercials en documentaires als korte films en speelfilms. Maar gaande de decennia heeft hij zich ook artistiek uitgedrukt in onder andere theatervoorstellingen, die soms deels een adaptie waren van een eerdere film. Zo kwam het theaterstuk The Iron Bed uit 2008 – te zien geweest in het Zürcher Theater Spektakel in Zürich – voort uit de film Opera Jawa, in 2006 gemaakt ter herdenking van de 250ste geboortedag van Mozart. Een opera op celluloid was dat, maar dan anders; vol dans, Javaanse tradities en draaiend rond de vertelling uit het duizenden jaren oude Indiase gedicht Ramayana. Aan kleur en beweging geen gebrek, alles tegelijk, en wat dan toch niet past, komt op een dag wel ergens anders in terecht, in welke vorm dan ook. Opera Jawa beschouwt Nugroho als een van de hoogtepunten uit zijn carrière.

Zijn oeuvre vormt naar eigen zeggen een soort landkaart van Indonesië en brengt alle facetten ervan in beeld; de donkere, de lichte, de oude, de nieuwe. Elk creatieproces is voor Nugroho een ceremonie, verspreid over jaren en uitgevoerd in samenwerking met uiteenlopende talenten afkomstig uit allerlei windrichtingen. Gevraagd naar zijn mogelijke beroep als hij geen filmmaker geworden was, zei Nugroho dat hij dan politicus zou zijn. Eraan toevoegend dat voor hem het maken van films ook een politieke daad is, omdat ze wat we denken en doen zowel reflecteren als beïnvloeden.

In 2017 maakte Nugroho zijn debuut op het Holland Festival met Setan Jawa (‘Javaanse duivel’), een zwijgende dansfilm in zwart-wit die werd vertoond met livemuziek door onder andere een gamelanorkest. Het Gesamtkunstwerk paste binnen de festivalfocus van de zeventigste editie: hedendaagse muziek in Indonesië. Maar Nugroho zou Nugroho niet zijn als ook recent werk van zijn hand niet zou zijn voorzien van een flinke dosis mystiek, magie en rituelen; oftewel een mix van elementen zo oud als de mensheid en nauw verbonden met zijn Javaanse achtergrond.

Met als resultaat iets wat misschien nog het meest lijkt op een surrealistisch, visueel gedicht waarin wajangpoppen en beschilderde acteurs zij aan zij een geheimzinnige nieuwe werkelijkheid creëren.

Dit jaar zou hij het festival openen, met The Planet – A Lament. Een multidisciplinaire theatervoorstelling zonder dialoog, maar vol zang, dans en filmpjes. Centraal staan een Papoease volksmythe en een natuurramp, als illustratie voor de ecologische uitdagingen waarmee we kampen. Een vijftienstemmig koor bezingt de reis die een man in zijn eentje maakt na een allesverwoestende tsunami. Het enige dat hij met zich meedraagt is een groot ei; symbool voor een nieuw begin. Maar wat moet hij doen om de zo gewenste wederopstanding te bewerkstelligen? Bovendien zijn er kapers op de kust: ook het kwaad aast op zijn schat.

De zang bestaat uit weeklagen. Nugroho ziet dit als een vorm van bidden die zowel ellende verwerkt als hoop op betere tijden wekt. Sinds 2014 is hij van Papoea tot Java op zoek geweest naar het juiste koor, waarna het kiezen van de geschikte liederen begon en de omzetting ervan voor een podiumversie. Nugroho wilde per se dat de composities die centraal staan in The Planet – A Lament uit precies dat deel van de wereld kwamen, omdat de historische, culturele en kunstzinnige rijkdom ervan volgens hem enorm is, maar de gezangen zelden elders te horen zijn. Met dank aan de bijna zestigjarige duizendpoot Nugroho zijn de tropen en hun ongekende waarden nu dichterbij dan ooit.