NPO Starttips

Succes leek hem niet te boeien. Frank Zappa (1940-1993) schreef tegendraadse songs die de ganse goegemeente op de korrel namen: de kerk, de consumptiemaatschappij, de muziekindustrie. Muzikaal niet makkelijk in het gehoor liggend. Maar als de mensen het niet wilden horen, vond hij, dan hadden ze pech: ‘We waren luid, grof en vreemd,’ horen we hem vertellen in de nieuwe, twee uur durende bioscoopdocumentaire Zappa van de Brits-Amerikaanse acteur en filmmaker Alex Winter. ‘En als dat het publiek niet beviel, konden ze oprotten.’

Uiteindelijk had Zappa maar één hit, in 1982: ‘Valley Girl’, een song die hij had opgenomen met zijn veertienjarige dochter Moon. Zij had het plaatje achter zijn rug om naar de radio gestuurd. De rest van Zappa’s rockmuziek was voor het grote publiek te radicaal – en dat wisten we eigenlijk al. In Zappa leren we ook andere Zappa’s kennen: de perfectionist, de zakenman (hij had zijn eigen platenlabel en promotiebedrijf), de componist van orkestmuziek, de ontrouwe echtgenoot die zonder schaamte thuiskwam van tournee met een druiper, en de politieke activist Frank Zappa. Want toen bezorgde ouders in de jaren tachtig riepen dat hun kinderen verpest werden door popsongs, ontpopte Zappa zich als voorvechter van muzikale vrijheid. Hij schoor zijn lange haar af, trok een pak aan en liep in zijn uppie de talkshows af om te voorkomen dat hem en zijn collega-artiesten de mond gesnoerd zou worden.

Winter kreeg van Zappa’s weduwe onbeperkt toegang tot het gigantische beeldarchief van haar echtgenoot. Optredens en interviews, video’s, gekke animatiefilmpjes. De Zappa die Winter schetst is een veelzijdige, radicale kunstenaar, die vooral wilde ontregelen. ‘Wat wij doen,’ zei Zappa, ‘is mensen zodanig irriteren dat ze vraagtekens stellen bij hun omgeving en er iets aan doen.’ In die zin was ook zijn muziek politiek, want bedoeld om mensen wakker te schudden. Zappa had geen zin om te behagen, noch als mens, noch als muzikant. Maar juist die Zappa blijkt nu, als we kijken naar Winters documentaire, een man die nooit verveelt. Zijn non-conformisme is bevrijdend, zijn engagement een verademing: ‘Er moet iets gebeuren voordat Amerika zijn reet met de wereld afveegt.’

‘Een foto is een momentopname, in een tekening zit ziel,’ zegt Martine Eskes, dochter van Bep Eskes-Rietveld in de ontroerende documentaire De kamportretten van Bep Rietveld (Mélinde Kassens, 2021). Eskes-Rietveld (1913-1999), dochter van de Utrechtse architect en ontwerper Gerrit Rietveld, maakte portretten van haar medegevangenen in de verschillende Japanse interneringskampen in Nederlands-Indië.

Op elk stukje papier dat zij maar te pakken kon krijgen tekende Bep – in ruil voor wat rijst of een stukje brood. Portretten van vrouwen en kinderen, voor de vaders die hun kinderen misschien na jaren pas weer terug zullen zien. Van zoontjes die naar mannenkampen moeten, voor de moeders die ze zagen vertrekken. Ook maakte ze doodsportretten van kinderen die stierven in het kamp. Dochter Martine zet zich in om al deze dierbare portretjes – de tekeningen worden door veel nabestaanden of geportretteerden nog steeds als kostbare schat bewaard – vast te leggen, en in Museum Flehite te Amersfoort samen te brengen.

Met het volgen van Martines missie laat de documentaire zien hoe Eskes-Rietveld met haar schetsen vrouwen en kinderen bestaansrecht gaf. In het kamp reduceerden bewakers de mensen tot een nummer, ze straften en vernederden hen. Tijdens het portretteren werden gevangenen eventjes boven die realiteit uitgetild. Op het papier verschenen de mooiste, krachtigste vrouwen en kinderen met de snoezigste pijpenkrullen of de liefste wangetjes.

Decennia na dato blijken deze portretten opnieuw een vitale functie te hebben. Van wat zich in de kampen afspeelde kunnen veel van de kinderen zich niks meer herinneren. En wie zich wel wat kan herinneren doet er liever het zwijgen toe. Maar in de ernstige ogen van de geportretteerden schuilt het beginpunt van heling: erkenning van de pijn.