Sportschool voor het oor

Aan de telefoon gnuift Micha Hamel van de voorpret. In de openingsscène van de voorstelling Luistermutant 2021 krijgt het publiek een ultieme vraag voorgelegd. Dames en heren, zegt u het maar: u mag beslissen of de muziek van Felix Mendelssohn vandaag voor het laatst klinkt of niet. Niet dat Hamel, de dichter-schrijver en componist, zijn negentiende-eeuwse voorganger het graf in wenst. Integendeel. Maar tijdens de ‘interactieve luistergame’ die aan de keus voorafgaat, moet Mendelssohn wél zijn waarde bewijzen. Heeft hij de luisteraar van nu nog iets te zeggen? Of breder: heeft klassieke muziek nog iets te zeggen?

Van de uitkomst is Micha Hamel (50) niet bij voorbaat zeker. ‘We hebben te maken met vergrijzing, afkalvend muziekonderwijs, multiculturaliteit, een jonge generatie die geen statisch concert zoekt maar een integrale ervaring. Klassieke muziek loopt het gevaar een museumkunst te worden.’ Als onderzoeker en lector aan de Hogeschool Codarts Rotterdam dook Hamel in de kwestie. Hij schreef er zelfs een boek over: Speelruimte voor klassieke muziek in de 21ste eeuw.

In bijna 400 pagina’s buigt Hamel zich over vragen als: hoe staat klassieke muziek in de hedendaagse wereld? Welke rol spelen musici? Hoe treden ze de veranderingen tegemoet? Nadat het boek in 2016 was verschenen dacht Hamel: en nu genoeg gezeurd over wat er op de klassieke podia allemaal beter kan. ‘Toen draaide ik me om en wie zag ik zitten? Het publiek. Ik was het publiek vergeten! Sindsdien vraag ik me af: wat is publiek, wat kan publiek, wat doet publiek? Ik heb mijn aandacht verlegd van zender naar ontvanger.’

Artistiek resultaat: Luistermutant 2021, een ‘radicaal luisterlabyrint’ dat Hamel samen met regisseur Arlon Luijten heeft ontworpen. ‘We zijn ons onderzoek begonnen met het herdefiniëren van de concertzaal. We dachten: laten we die nu eens niet beschouwen als een plek waar muziek wordt gespeeld, maar als een omgeving waar je je luistervaardig­ heid kunt trainen, zeg maar een sport­ school voor het oor.’

En nu goed opletten voor een belang­rijke sprong, waarschuwt Hamel. ‘Luisteren is niet alleen een muzikale vaardigheid, maar ook een maat­schappelijke. Want wat is de basis van een gezonde democratie? Dat je naar elkaar luistert. Luisteren is de sleutel tot compassie, saamhorigheid, burgerschap. De kunst van het luisteren slaat een brug tussen muziek en maat­ schappij, tussen esthetiek en ethiek.’ Hamelkenners veren op, want die route van het schone naar het goede heeft hij al eerder verkend. Voor het Holland Festival 2012 schreef Hamel een Requiem, een dodenmis. Hij liet daadwerkelijk met een kist door een kerk sjouwen. De overledene was het negentiende­eeuwse verheffingsideaal, de idee dat je van kunst een beter mens wordt. Hamel ziet het problema­tische van deze claim, er zijn immers genoeg intelligente, beschaafde men­sen die niet van klassieke muziek hou­den. ‘Maar die koppeling van esthetiek aan ethiek liet me niet meer los.’

De nieuwe voorstelling van Hamel en Luijten wordt echter geen filosofische overpeinzing, maar een game. Een serious game nog wel, de verzamel­ naam voorspellen die de deelnemer enerzijds inzicht willen geven, maar die tegelijk ruimte laten voor wedijver en plezier. Centraal in Luistermutant 2021 staan de drie manieren die vol­ gens onderzoek het luisteren naar klassieke muziek bepalen.

Hamel: ‘Je hebt mensen die denken: wat een mooie fluitsolo, wat een prachtige symfonie. Anderen luiste­ren in de eerste plaats naar zichzelf, bij muziek krijgen ze herinneringen, gevoelens of gedachten. De derde ma­nier is holistisch, dat type luisteraar ervaart muziek met heel het lijf.’

Luistermutant 2021 kent drie game­ stations waar in de loop van de voorstelling iedereen langskomt. Acteurs en game facilitators nemen het publiek mee op de reis langs ver­ schillende luistermodi, niet alleen muzikaal maar ook sociaal. Hamel hoopt de bezoekers te verrassen. ‘Dat ze denken: verdomd, deze manier van luisteren kende ik nog niet. Stel dat in je luistergereedschapskist alleen een nijptang zit, dan leggen wij er een hamer en een vijl naast.’ In het concert ter afsluiting keren de luister­ manieren terug in een nieuwe compo­sitie van Bram Kortekaas, uitgevoerd door philharmonie zuidnederland. Dit wordt de luistermeesterproef waarin de drie modi met elkaar worden ge­ combineerd.

Luistermutant 2021 gaat niet over het binnen hengelen van nieuw publiek voor klassieke muziek, onderstreept Hamel. ‘Dan zou het een marketing­ campagne zijn, en dat is het nu juist niet. Het is een onderzoek naar de maatschappelijke waarde van luiste­ren. Preciezer gezegd: of iemand die goed luistert een ethischer afweging maakt.’

En Felix Mendelssohn? ‘Hem hebben we natuurlijk niet voor niks gekozen. Als Duitse idealist vertegenwoordigde hij bij uitstek de verheffingsgedachte. Philharmonie zuidnederland speelt onder meer zijn ouverture Die Hebriden. Ik ben benieuwd of zijn muziek als maatschappelijk relevant wordt ervaren, of niet.'