Compassie met kampslachtoffers

Turn Your Body to the Sun is een film die zich niet meteen prijsgeeft. In de eerste minuten zien we oude filmbeelden van Hitler, Stalin en groepen soldaten die door de kou marcheren. Er staat een vrouw naar de beelden te kijken die in het Russisch commentaar prevelt: ‘Ik zoek je, papa… nee, je bent er niet bij.’ 

Deze vrouw is de Russisch-Nederlandse schrijfster Sana Valiulina en in de film vertelt ze stukje bij beetje het verhaal van haar vader. Als Russische soldaat werd die in de Tweede Wereldoorlog gevangengenomen door de nazi’s, om vervolgens bij terugkeer in de Sovjet-Unie als verrader naar een strafkamp te worden gestuurd. Zijn geschiedenis wordt geïllustreerd met archiefbeelden – niet van Valiulina’s vader, wel van andere Russen die hetzelfde lot deelden. ‘Sana is een bedachtzame, introverte vrouw en ik wilde een film maken die recht doet aan haar karakter,’ vertelt regisseur Aliona van der Horst. ‘We volgen haar zoektocht naar het verleden, en dat is voor haar vooral een innerlijke reis. De film zelf heeft dus ook iets introverts gekregen.’

Hoe ontstond het idee om het verhaal van Sana’s vader te vertellen?
Van der Horst: ‘Toen ik aan mijn vorige film Liefde is aardappelen werkte, vroeg ik Sana een ruwe versie te bekijken. We kenden elkaar toen nog niet goed, maar we delen een Russische achtergrond en ze leek mij een leuke, slimme vrouw. Toen we elkaar beter leerden kennen, bleken we qua achtergrond veel gemeen te hebben. Op zeker moment vertelde Sana dat ze een diep verlangen koesterde om in de geschiedenis van haar vader te duiken. Ze wist dat hij veel traumatische dingen had meegemaakt, maar over de details had hij altijd gezwegen.’

Toen dacht u meteen: daar zit een film in. ‘Dat heb ik inderdaad meteen tegen haar gezegd. Het verhaal van die Russische krijgsgevangenen in de Tweede Wereldoorlog intrigeerde mij al langer. Er zijn meer dan drie miljoen Russen gesneuveld in die nazikampen, dat is echt een onvoorstelbare massamoord
geweest. Het verhaal van Sana bood een ingang om daar iets over te vertellen, om via een persoonlijke geschiedenis een breder, universeler verhaal te vertellen. Ik wist namelijk dat er bijzonder archiefmateriaal over die periode bestond.’

De film zit inderdaad vol unieke oude beelden. Waar vond u die?
‘Het zijn vooral beelden uit Duitse archieven, die door de nazi’s zelf werden gemaakt. Onze researcher Gerard Nijssen, bekend van onder meer Andere tijden, heeft zich er echt in vastgebeten – en dat nog wel in de lockdownperiode, toen de archieven officieel dicht waren.’

De archiefbeelden zijn behoorlijk bewerkt. Waarom? 
‘Daar zit een idee achter dat ze in het Engels reappropriation noemen – het opnieuw toe-eigenen van besmet materiaal. Je moet je voorstellen dat die nazi’s in een soort juichstemming waren en dachten: we gaan die creperende gevangenen eens lekker te kijk zetten. Die beelden hebben dus van oorsprong iets vernederends. Door ze te bewerken – erop in te zoomen, ze in te kleuren, ze te vertragen en herhalen – hebben we geprobeerd ze een nieuwe betekenis te geven. We willen die mannen uit de vergetelheid halen, ze met compassie en menselijkheid laten zien.’

Films over het verleden zeggen vaak ook veel over het heden. Dacht u tijdens het maakproces ook aan de actualiteit?
‘Zeker. Om het Rusland van nu te kunnen begrijpen, moet je de verhalen over de kampen kennen. Voor de vele miljoenen nabestaanden van de slachtoffers is dit een gigantisch onverwerkt trauma. De Russische overheid heeft er namelijk nooit over willen spreken. Zo’n verhaal over verliezers past niet in het grote Russische heldennarratief. Er is dus geen erkenning. Geen monumenten,
geen herdenkingen, niks. Het is leed dat blijft dooretteren.’