Mee op de vlucht

Een ontwapenend inkijkje in het leven van een ander, meer kun je niet van een documentaire verlangen. Zeker niet als dat leven aangrijpend is, ingenieus verbeeld en intiem verwoord. In Flee kijken we mee met de Afghaanse Amin Nawabi, een veertiger die met zijn partner Kasper in Kopenhagen woont. Het stel is op huizenjacht, vooral aangejaagd door Kasper, terwijl Amin verdwijnt in zijn prestigieuze academische carrière. Amin deelt zijn levensverhaal voor het eerst, met horten en stoten en indringende stiltes.

Zijn gesprekspartner is regisseur Jonas Poher Rasmussen: ‘We kennen elkaar sinds onze jeugd en Amin wilde nooit over zijn verleden vertellen, omdat hij niet tegen me wilde liegen. Nu was hij eraan toe zijn echte verhaal te vertellen en mocht ik onze gesprekken opnemen.’ In geanimeerde beelden van een jeugd in Kabul springt de kleine Amin in de nachtjapon van zijn zus over straat. ‘Ik denk dat ik altijd de neiging had een beetje anders te zijn […] ik hield van de aandacht.’ Amin volleybalt, vliegert en speelt met zijn oudere broer en zussen, zijn moeder kroelt hem in zijn nek. Zijn vader is de grote afwezige. Onder het communistisch regime is hij opgepakt en verdwenen, de haren van Amins moeder kleurden op slag grijs.

Als eind jaren tachtig de Sovjets zich terugtrekken uit Afghanistan en de mujahedin oprukken, vertrekt het gezin Nawabi op een toeristenvisum naar Moskou. Amin blijkt een grote broer te hebben, die in Zweden woont en met zijn schoonmaakbaan het geld bij elkaar probeert te sprokkelen om de rest van het gezin naar Zweden te smokkelen. De Nawabi’s nemen hun intrek in een troosteloze flat, hun visum verloopt en het grote wachten begint. Russisch nagesynchroniseerde Mexicaanse soapseries en vechtfilms met Jean-Claude van Damme – op wie Amin heimelijk een oogje heeft – vormen de hoogtepunten in een grauw bestaan.

Waar de geschiedenis van Amin die van de wereld kruist, maken de animaties plaats voor archiefbeelden, van rennende mujahedin in de bergen rond Kabul en nieuwslezers die melding maken van de sluiting van buitenlandse ambassades uit vrees voor verdere onlusten – de parallel met het heden is snel getrokken. Vervolgens beelden uit Moskou een jaar na de val van het communisme. Mensen met doorleefde gezichten duwen boodschappenkarretjes langs lege supermarktschappen.

De keuze voor animatie ontstond uit praktische overwegingen, de tekeningen gaven Amin – overigens niet zijn echte naam – de anonimiteit die hij wilde en boden tegelijkertijd de mogelijkheid zijn jeugd tot leven te wekken. Rasmussen: ‘Maar de animatie doet nog iets. Op het nieuws krijgen we dagelijks hartverscheurende verhalen. Soms kunnen we het leed niet verdragen en sluiten we ons af. De tekeningen maken de emoties van Amin en zijn naasten behapbaar, waardoor we het verhaal echt binnen kunnen laten.’

Momenteel zijn tientallen miljoenen mensen op de vlucht, die in onze perceptie soms versmelten tot een hopeloze massa. Tegen die onverschilligheid vormt Flee een welkom medicijn. Teruggebracht naar het individu, in een vertelling die alle ruimte biedt voor nuance en verdieping. Rasmussen, die doorgaans radio maakt, helpt Amin de grote lijnen, maar ook rijke details uit zijn levensloop te beschrijven. Amin schetst bijvoorbeeld hoe hij tijdens een poging naar Zweden te komen in een groep vluchtelingen door een duister naaldbos achter smokkelaars aanloopt. De kleine Amin kijkt naar de schoenen van het jochie voor hem, die bij iedere stap rood oplichten in de duisternis. Een man maant de moeder van de jongen zijn schoenen uit te trekken. Een smokkelaar komt op de onrust af en Amin ziet beduusd dat de kolf van een pistool uit diens zak steekt. Uiteindelijk neemt Amins broer het jochie op de schouders, zodat de lampjes zich koest houden. De oplossing stelt alle betrokkenen tevreden en de groep loopt door. Het is geen dramatische scène, maar het helpt de kijker zich een voorstelling te maken van zo’n nachtelijke voettocht, waarin vrolijke kinderschoenen ineens een gevaarlijk twistpunt vormen.

Amin verzweeg zijn levensverhaal jarenlang, uit angst te worden gepakt en teruggestuurd. Op advies van een smokkelaar had hij zich een ander, nog heftiger verhaal eigen gemaakt. Zijn geheime verleden houdt anderen op afstand, ook zijn partner. Amin: ‘De meeste mensen kunnen zich niet eens voorstellen wat zo’n vlucht met je doet, wat het betekent voor je relatie met anderen. Hoe het je kapot maakt.’ Door zijn verhaal eindelijk te delen, hoopt Amin daar verandering in te brengen.