Barbara Smit over VPRO-reeks De stem van Colombia: 'Ze werken vastberaden aan de toekomst'

Je hart volgen en weer Spaans praten. Hoe heb je dat aangepakt?
‘Voordat ik na mijn studie een echte baan zou gaan zoeken, wilde ik nog een paar maanden iets in Midden-Amerika doen. Toen heb ik Stef Biemans – die maakte toen voor de VPRO het jeugdprogramma Brieven uit Nicaragua – een mail met mijn cv gestuurd en geschreven dat ik nul ervaring had met het maken van televisie, maar dat ik toch graag een paar maanden voor hem zou komen werken. Bijna een soort stage eigenlijk. Blijkbaar vond Stef het een leuke brief, want hij zei: kom maar. Die paar maanden zijn uiteindelijk vijf jaar geworden, want we mochten steeds nieuwe programma’s maken. Na Brieven uit Nicaragua volgden onder meer Amor met een snor en Americanos. Stef werkte met allemaal Nicaraguanen en ik was de eerste Nederlander bij hem op kantoor. In de tweede maand vroeg hij tot mijn verbazing of ik misschien een televisieprogramma wilde presenteren voor de Nicaraguaanse televisie. Dan moest ik wel wat langer blijven dan een paar maanden, maar ik dacht: prima, wanneer krijg je nou zo’n kans? Samen met Maryorit, een Nicaraguaanse collega, hebben we toen achttien afleveringen gemaakt voor Canal 2 van de nationale televisie. Reden we met gele hoedjes op in een geel Volkswagenbusje door het land en bespraken we maatschappelijke en culturele onderwerpen. Bijvoorbeeld discriminatie van gays of het zoenen van kinderen door hun vaders, omdat veel mannen vinden dat je zoiets niet doet. Best veel macho-onderwerpen. Het was heel grappig, maar ik ben er niet bijzonder trots op. Ik heb er zelfs nog een keer de cover van een van de showbladen mee gehaald. Daarvan heb ik toen nog wel een foto naar mijn ouders gestuurd. Een klein televisieavontuurtje. Er staat ergens nog wel iets op YouTube. Nee, ik zeg niet hoe het heette.’

‘Ja. We zochten naar een originele en aantrekkelijke manier vorm om de geschiedenis van Colombia te behandelen. Regisseur Jorne Baas kwam op het idee van deze pop, ook omdat je hem verschillende gedaantes kunt laten aannemen: van arme boer tot verzetsstrijder of president. Die pop kan alles worden. Gedurende het maken van de serie werd zijn rol steeds groter en hebben we hem ingezet als mijn gids en als de stem van Colombia.’

‘Het land heeft een ontzettend gewelddadig verleden, vol bloedvergieten en ellende, en kent daardoor veel trauma’s. Een paar jaar geleden is er een historisch akkoord getekend, maar al is er nu weliswaar vrede tussen de guerillabeweging Farc en de regering, eigenlijk is het land nog in transitie. We noemen het “vrede voor beginners”, want ze zijn er nog lang niet. Dat contrast tussen toen en nu is enorm groot en als maker is het fijn als je iets kunt vertellen over de ellende die er was en over de levenslust en veerkracht die de Colombianen nu tonen. Dit is een mooi moment om dat te onderzoeken en te laten zien. Ongelijkheid en armoede zijn er voorlopig natuurlijk nog wel, maar Colombia is inmiddels een populaire bestemming voor backpackers. Het is tegenwoordig ook een vakantieland met als slogan: “Het enige risico is dat je hier wil blijven.” Een knipoog naar het gewelddadige verleden.’

‘Die dag is om twee redenen heel speciaal in Colombia. Allereerst omdat de moeder ongelooflijk belangrijk is voor Colombianen. Zij is alles in Colombia en wordt daar op een kolossaal voetstuk gezet. Dat geldt voor meer landen, maar in Colombia is Moederdag ook de gewelddadigste dag van het jaar. Niet omdat er dan veel moeders vermoord worden, nee. Men komt bij elkaar, zoals op andere feestdagen, en gaat drinken. En dan komen er altijd sluimerende conflicten naar boven die binnen families spelen, maar het kan ook om buren gaan of om oud zeer bij bendeleden. Met name in de grote steden gaat het vaak mis. Door de combinatie van emoties, drank en oude en nieuwe conflicten zijn de moordstatistieken de afgelopen twintig jaar omhooggeschoten.’

‘Klopt. Afgelopen jaar heeft een van de grootste drugskartels, La Oficina, Het Kantoor, een oproep gedaan om een lang weekend rond Moederdag geen geweld te gebruiken. Dat deden de bendeleiders per brief vanuit de gevangenis en daarmee richtten ze zich niet alleen op de leden van Het Kantoor, maar ook op die van alle andere gewapende groeperingen buiten de gevangenis. Ze wilden hun moeders een vredig weekend gunnen en ik heb twee van die zware jongens in de gevangenis bezocht. Die zagen er voorbeeldig uit in hun witte polootjes, waar zelfs een logo van een vredesproject op zat. Waarschijnlijk speciaal voor het interview aangetrokken. Ze deden zich ook voor als voorbeeldige gevangenen en je kent hun werkelijke beweegredenen niet, maar de oproep hielp wel. Hoewel ze al jaren vastzaten werd er nog wel degelijk naar ze geluisterd. Het misdaadcijfer was na de oproep van Het Kantoor het laagst in 22 jaar. Overigens komt in deze aflevering ook de onvoorwaardelijk liefde van moeders voor hun zonen aan bod, en die gaat ver. Zelfs als je zoon een moordenaar is, niet heel bijzonder in Colombia, houdt die stand.’

‘De Cauca, en die is ook slachtoffer van het bloederige conflict. Er zijn in Colombia een paar rivieren rechtspersoon geworden, maar de lange Cauca is de enige die ook officieel tot slachtoffer is verklaard. Aan die juridische status kunnen ook rechten ontleend worden. Die opmerkelijke positie heeft de rivier te danken aan het feit dat er veel lijken in gedumpt werden, iets waaraan alle partijen zich schuldig maakten. Op een bepaald punt in de rivier is een draaikolk, waardoor veel lichamen daar bleven “hangen”. Wij hebben een vrouw gevonden die daar woonde en de lijken uit het water haalde. Ze werkte bij de gemeente en dit hoorde bij haar functie. Niemand anders wilde het doen. Dame van de Doden werd ze genoemd en ze documenteerde al haar vondsten in een groot schrift. Ze noteerde alles wat kon helpen om de slachtoffers te identificeren. Veel lichamen waren al in verregaande staat van ontbinding of de ogen waren er door aasgieren uit gepikt. Dan was er weinig meer te herkennen, maar kleren, tatoeages, sieraden of het gebit gaven wel aanwijzingen over de identiteit. Alles schreef ze op en deze vrouw werd steeds bekender, net als haar werk. Uit het hele land kwamen familieleden van vermisten bij haar langs om te vragen of ze toevallig ook hun zoon of vader uit de rivier had gevist. Op die manier heeft ze heel veel slachtoffers kunnen identificeren en familieleden uitsluitsel kunnen geven.’

‘Hoop en veerkracht. Het is bewonderenswaardig om te zien hoe veerkrachtig en vastberaden de Colombianen aan de toekomst werken. In Nederland zijn mensen soms al van slag als ze de trein missen. Wat dat betreft zouden we hier best wat meer latinoflexibiliteit kunnen gebruiken.’