Het effect van oorlogstrauma uit Indië

Iris van Santen werkt als projectleider bij het Rijksmuseum in Amsterdam. Sinds 2019 is ze nauw betrokken bij de totstandkoming van de deze week geopende expositie Revolusi! Indonesië onafhankelijk over de vrijheidsstrijd in de voormalige Nederlandse kolonie.

Voor de tentoonstelling zijn niet alleen zijn tal van documenten, affiches en publicaties bij elkaar gebracht, maar ook persoonlijke objecten. Van babykleertjes die zijn gemaakt van linnen boekomslagen tot het kapotgeschoten legershirt van een Balinese strijder. Aan de hand van deze bezittingen worden tijdens de expositie persoonlijke verhalen verteld van de mensen die de oorlog hebben meegemaakt.

Tijdens de voorbereidingen kwam Van Santen erachter dat haar grootvader Hans als oorlogsvrijwilliger gruwelijke dingen moet hebben meegemaakt. Voor die tijd wist ze op ‘een paar mooie verhalen’ na nauwelijks iets over het familieverleden in Indië. Maar er ging een wereld voor haar open toen ze – nadat haar grootmoeder was overleden – via haar vader opa’s brieven in handen kreeg.

Een van de brieven was getypt op een buitgemaakte typemachine, rode inkt op een wit vel. Geen luchtige brief over alledaagse dingen, vertelt Van Santen. ‘Er staan expliciete beschrijvingen in van het oorlogsgeweld. Over Chinese slachtoffers met buiken die open waren gesneden. “Dat hadden de rood-witten gedaan,” schrijft hij. In andere passages gaat het over “de vijand”. Verderop staat: “Ik snap er in elk geval geen klap meer van.”’

De directe, persoonlijke confrontatie met de geschiedenis raakte Van Santen – ook fysiek. ‘Ik was overmand door emoties, onrustig en prikkelbaar. Tegelijkertijd voelde ik spanning in m’n buik en had ik last van een vastzittende rug, net zoals mijn vader vroeger.’

Ze besloot de conservatoren en de samenstellers op de hoogte te brengen. Met als resultaat dat de bewuste brief nu in een van de vitrines van het museum ligt. ‘Ik voelde de drang, het vuur, om dit te vertellen. Mijn lichaam kwam in opstand. Ik wilde een stem geven aan de pijn en het verdriet van mijn grootvader en mijn vader. Mijn vader vertelde dat opa Hans de oorlog mee naar huis had genomen. Wat hij daar zelf van heeft meegekregen, wist ik niet precies, wel dat het hem heeft beschadigd. Maar mijn vader wilde koste wat kost voorkomen dat hij er op zijn beurt zijn kinderen mee zou belasten. Toch denk ik dat hij desondanks iets heeft doorgegeven van zijn eigen trauma. Niet expliciet maar subtiel, in gevoel en sfeer. Nu ik de geschiedenis ken, begrijp ik hoe zwaar hij het heeft gehad. Pas nu kan ik er met hem over praten en hem de juiste vragen stellen.’

Volgens Van Santen is het zwijgen over de oorlog grotendeels terug te voeren op pijn, onbegrip en schaamte. Met de tentoonstelling en met haar bijdrage daaraan hoopt ze die gevoelens te doorbreken. ‘Dat persoonlijke leed mag je niet blijven wegstoppen. Door dit verhaal te delen, hoop ik bij te dragen aan de heling van wonden die in het verleden zijn ontstaan. Want je kunt dat verleden pas verwerken als je ook de minder mooie dingen omarmt.’

Dit zegt Van Santen niet alleen omdat haar familie betrokken was bij de onafhankelijkheidsstrijd, het geldt voor de hele samenleving. ‘Het gaat om verhalen die nu echt naar buiten moeten worden gebracht. Daarmee doen we recht aan de geschiedenis.’

Marjolijn van Heemstra, die al bijna twintig jaar goed bevriend is met Van Santen, maakte samen met haar de podcast Als de geschiedenis in je opstaat, waarin ze proberen uit te zoeken hoe het verleden fysiek kan doorwerken in het heden. Ze spreken een psychiater, doen een therapeutische familieopstelling en gaan te rade bij een hoogleraar postkoloniale literatuur.