Gemengde gevoelens

‘Dit moest niet zo’n serie worden waarvan gezegd wordt "oh dit is belángrijk", terwijl er vervolgens niemand kijkt omdat iedereen stiekem denkt dat het saai is,’ zegt regisseur Steve James (65) over America to Me aan de telefoon, vanuit zijn achtertuin in Chicago. Als de vuilnisophaaldienst langskomt, moet hij zijn stem verheffen – iets wat je hem met zijn zachte, weloverwogen manier van praten vermoedelijk niet snel zult horen doen in het dagelijks leven.

Zijn tiendelige documentaireserie over Oak Park and River Forest High School is door critici geprezen en werd door kijkers in het hart gesloten. Hoe kreeg hij het voor elkaar dat iedereen wél ging kijken? ‘Tot op zekere hoogte was het een kwestie van vasthouden aan mijn stijl. Maar in dit geval koos ik ervoor het verhaal echt te vertellen vanuit de leerlingen, en hen tot hoofdpersoon te maken.’ Dat is een gouden greep. James combineert de beproefde fly-on-the-wall-methode, die voor rust in de vertelstructuur zorgt, met levendige, dicht op de huid gefilmde portretten van twaalf tieners.

Het is zijn verdienste dat ze hem toelaten, waardoor de kijker hen ook echt leert kennen. En – daar is geen houden aan – om hen gaat geven. Het maakt America to Me ook spannend: hoe zal het aflopen met Kendale, Tiara en Ke’Shawn? James: ‘Ik wil geen good-for-you-films maken. Ik wil dat de kijker ontroerd raakt, ik wil hem entertainen, ik wil bestaande denkbeelden uitdagen. Én ik wil dat je de humor ziet in de levens van deze mensen. Juist omdat het gaat over het onderwerp ras, want dat kan heel droge materie zijn. Veel documentaires die momenteel succesvol zijn in de VS hebben een moord in het midden en werken toe naar een cliffhanger, maar die tools hebben wij niet. Wij moesten de kijker dus raken op het niveau van de personages, in the gut.’

Steve James staat bekend om zijn maatschappelijk betrokken documentaires, regelmatig gemaakt in samenwerking met Kartemquin Films, een non-profitproducent uit Chicago die zich toelegt op politieke en sociaal relevante thema’s. Zoals Hoop Dreams (1995), over twee Afro-Amerikaanse jongeren uit een zwarte wijk in Chicago die dromen van een carrière als basketbalprof. De film won de publieksprijs op het Sundance Film Festival en bezorgde James zijn internationale doorbraak. In 2007 werd Hoop Dreams uitgeroepen tot beste documentaire aller tijden door de International Documentary Association.

Andere films van James en Kartemquin zijn The Interrupters (2011), waarvoor hij een jaar lang drie voormalige bendeleden volgde die bij een organisatie voor misdaadpreventie zijn gaan werken, en het voor een Oscar genomineerde Abacus (2016). Centraal daarin staat de door bankiersfamilie Sung gerunde kleine bank Abacus in Chinatown, die – small enough to jail in plaats van too big to fail – door de overheid werd aangeklaagd voor fraude tijdens de financiële crisis.  

Voor America to Me bleef James dicht bij huis. ‘Ik woon hier vier blokken vandaan. Mijn kinderen zaten alle drie op Oak Park, alle drie zijn ze wit. Ik maakte van dichtbij mee hoe de school worstelde met gelijkheid aangaande zwarte leerlingen. Het is een grote school, heel divers, en dat werkt als een magneet op biraciale gezinnen. Over scholen in achterstandswijken zijn al veel goede documentaires gemaakt, maar over scholen zoals deze, waar wél financiële middelen zijn, niet. Dat verhaal is ondervertegenwoordigd. Ik vond dat het tijd was om te kijken naar wat het écht betekent om zwart te zijn in het Amerika van nu. Het is heel moeilijk om hier een eerlijke discussie te voeren over de rol van huidskleur; iedereen is erg op zijn hoede. Het slagingspercentage van Oak Park is erg hoog, maar als je kijkt naar de universiteiten dan zijn de cijfers ontluisterend. Dus al met al leek het me de ideale biotoop.’

Wat er in de leerlingen van Oak Park omgaat, verschilt nogal per persoon. En ja, dit hangt nauw samen met hun afkomst. De witte voorbeeldleerling uit het gegoede milieu worstelt met haar verstikkende perfectionisme; de donkere kringen staan onder haar ogen van het piekeren over haar cijfers. Bij de zwarte jongens en meiden gaat het erom of ze straks nog wel een dak boven hun hoofd hebben.

Maar het is niet alleen een kwestie van geld. Zo simpel ligt het niet in deze uitstekende serie – waarin niets simpel ligt – die een zeer genuanceerd beeld laat zien van de verhoudingen tussen zwart en wit. Het gaat ook om het gebrek aan perspectief dat ouders onbewust overdragen op hun kinderen. Waardoor sommige tieners, cynisch ver voor hun tijd, besluiten maar helemaal geen moeite te doen op school, want later krijg je toch geen kansen. En sommige van de zwarte kinderen hebben helemaal geen geldzorgen, maar gedijen in een warm nest met ouders die hen steunen. Ook dat laat de regisseur, die geen steek laat vallen, zien in America to Me.

Leerlingen uitkiezen om te volgen was een lastig proces, zei James in The Hollywood Reporter. Hij legt uit waarom: ‘Ik wilde een goede mix van klassieke gezinnen en alternatieve gezinsvormen, zoals eenoudergezinnen. Daarnaast wilden we verschillende persoonlijkheden én verschillende milieus. Dus dat is nogal wat. Het was erg lastig om welvarende zwarte gezinnen te vinden die mee wilden doen, zij willen niet geassocieerd worden met rassenkwesties. Ik begon met zeven kinderen, en gaandeweg de serie kwamen er nog vijf bij. Vertrouwen winnen was een heel langzaam proces.’

De verhouding tussen wit en zwart in de serie is niet fiftyfifty, de groep die James volgt is grotendeels zwart. ‘Mijn naïeve gedachte was dat het als witte filmmaker wel makkelijk zou zijn om witte gezinnen over te halen. Nee dus. Witte gezinnen vinden was het allermoeilijkst van deze productie. Dat komt doordat we vanaf het begin openlijk zeiden dat dit een film zou worden over ras. Goede liberalen als deze mensen zijn, zijn ze zich ook bewust van allerlei gevoeligheden. Dat maakt hen erg voorzichtig. Ze zijn heel bang dat ze op iemands tenen gaan staan.’

America to Me laat genadeloos zien hoe ondanks alle goede bedoelingen van de school zwarte leerlingen toch minder kansrijk zijn. ‘We hebben veel stereotypen ontzenuwd. Dat zwarte ouders niet genoeg doen voor hun kinderen, dat zwarte ouders niet zo veel geven om onderwijs – wat niet zo is. En ook dat deze ongelijkheid een sociaal-economisch probleem is, maar dat het net zo goed geldt voor witte gezinnen. We laten zien dat white privilege zo systemisch is dat verandering heel moeilijk te bewerkstelligen is. Dit vergt moed. En het kan niet alleen komen van zwarte mensen.’

De serie maakte het debat los en bracht daadwerkelijk verandering teweeg. ‘Aan het eind van America to Me stapt de witte supervisor op. Dat hij vertrok door de serie klopt. Ook het hoofd van de school is weg. Dus lokaal heeft de serie impact op de school.’ Beide mannen waren star, en hielden pogingen om de ongelijkheid aan te pakken tegen. Daarbij werkte de serie ook als katalysator, zegt James. ‘De bereidheid onder met name de leerlingen om actie te voeren en te eisen dat er echt verandering komt, is toegenomen. Het valt nog te bezien wat er uiteindelijk van komt, maar de Oak Parkgemeenschap is in a different place now.'

De impact van America to Me reikt nog verder. ‘De serie is vertoond in tien steden, met drukbezochte screenings. Daarnaast waren er meer dan 1400 lokaal georganiseerde kijkgroepen in het hele land en gebruikten scholen de serie als onderdeel van hun inzet voor meer gelijkheid.'

In de media wordt gespeculeerd over een tweede seizoen. ‘Op zich zou dat geweldig zijn, maar dan op een andere school, met andere issues dan ras. Dit was een zware klus. In dat verband wil ik nog wel even benadrukken dat America to Me echt een teamprestatie was. Omdat het zo’n groot project was, huurde ik drie andere regisseurs in die net als ik ieder drie kinderen volgden. Ik deed daarnaast de overallregie. Toen kwam de montage nog. Deze serie kostte mij ruim drie jaar, het is het moeilijkste wat ik ooit heb gedaan. Dus ik sta niet te popelen om het nog een keer te doen, haha!’

Desondanks werkt James wel aan een nieuwe film. ‘Helaas wel. Ik ben onverbeterlijk. Het wordt een caleidoscopisch portret van de samenleving en instituties van Chicago op een historisch kruispunt: de recente burgemeestersverkiezing. Deze stad heeft grote financiële problemen, en door de teloorgang van sociale woningbouw en het gebrek aan kansen op economisch gebied is er een zwarte exodus ontstaan. Allemaal niet best. Maar er hangt verandering in de lucht, een nieuw politiek elan. Nooit eerder waren er zo veel kandidaten, veertien in totaal, onder wie Lori Lightfoot. Niemand had voorspeld dat zij zou winnen. Maar dit gebeurde toch en sinds 20 mei dit jaar heeft Chicago de eerste zwarte, openlijk lesbische burgemeester in de geschiedenis. Fantastisch natuurlijk. Dat verhaal kon ik niet laten liggen.’